►Bäysezlek referendumın iskä alıp uram cıyını uzdı
1992 yılda 21 mart könne Tatarstan däwläteneñ xalıqara statusı turında referendum uzğan ide. Şunı iskä alıp Qazanda uram cıyınnarı uzdı.
1992 yılda 21 mart könne Tatarstan däwläteneñ xalıqara statusı turında referendum uzğan ide. Yış qına anıñ uñay näticäläre iskä alınmıy. Tik bu referendum milli-demokratik xäräkätne haman da bitaraf qaldırmıy. Tatar ictimağıy üzägeneñ “eşläwçe” qanatı bu uñaydan Qazanda uram cıyınnarın yasadı.
İctimağıy üzäk liderı Yunıs Kamaletdinov radioğa bu turıda bolay dip söyläde. “Bez piketnı berniçä cirdä yasarğa telädek. Xalıq yanına yaqınraq bulırğa, anıñ xäteren yañartırğa telibez”, - dide ul. Piket oyıştıruçı Yunıs Kamaletdinov uyınça, tatarlarnı kimsetü däwam itä.
Marat Mölekov isemendäge ictimağıy üzäk piketta xalıqqa möräcäğäten taratıldı. Ul “Tatarstan bäysezlege turındağı deklarasia häm refrendum - xalıq teläge wä ixtıyarınıñ qağılsız köçe” dip atala. Anda: “Här xalıq öçen dä demokratia milli bäysezlege bulsa ğına qıymmätkä iä. Bäysezlektän başqa demokratia yuq ul”, - dip yazılğan.
Bäysezlektän çigengändä
Möräcäğättä, Tatarstan bäysezlegennän çigengändä, tatar xalqınıñ isän qalu mömkinlege dä qalmıy dip yazıla. “Tarix häm kiläse buınnar bezgä bitaraflıqnı häm bertuqtasız sabırlıq turında şapırınularnı kiçerä almas. Bez millät häm xalıq bularaq ayırım ber keşelärneñ genä bayıp kitüennän şatlanıp yäşi almıybız. Cir yözennän tälyän, moñlı cırlar tawışı astında därtle biülär belän bez yuqqa çığıp kitärgä telämibez”, - diyelä. Cıyınğa çığuçılar “ğömümi bäxetle tormış turındağı küz buyawdan” qotılırğa çaqırdı.
--------------------------------------------------------------------------------------------
►Açıq mikrofon: 1992 yılnıñ 21martında ütkän Tatarstan referendumın xäterlisezme, qatnaşqan idegezme?
- Qayan belim inde 16 yıl elek bulğan xälne. Kiçäge könne belmägänne.
- Ul çorda bezneñ respublikabızda, ğömümän, däwlät kiñlegendä zur demokratik ideälär, suverenlıq ideälärı kütärelep bara ide. Bu referendumda 62%tan artıq xalıqnıñ qatnaşuı, kürsätep tora ide, xalıqnıñ demokratiagä yöz totuın, anıñ demokratianeñ adımnarına bitaraf bulmawın. Üz çorı öçen bu referendum bik möhim buldı, xalıq añında tirän ez qaldırdı, dip uylıym min.
- Suğış aldınnan bulğan waqıtnı xäterlätte ul kön.Çönki ul könne xärbi texnikalarnı, diwiziälärne Kremldän zur-zur “tağaç”lar belän ozattılar. Üzem kürdem .
Vitaliy Loginov, Tatarstan Däwlät Şurası deputatı:
- Referendum bik uñışlı ütte. Ul respublikanıñ säyäsi yaqtan da, bar yaqtan da üseşen bilgeläde. Referendumnıñ uñışlı ütüe, Tatarstan respublikasınıñ Konstitusiasenä dä uñay yoğıntı yasadı.
Albert Ğafurov, ul waqıtta Çallı saylaw komissiase räise:
- Bez bik zur şatlıq belän qarşı aldıq referendumnıñ näticälären. Ul waqıtta ağitatorlar, ğädi keşelär yördelär Tatarstannıñ bäysezlege, anıñ üseşe öçen köräştä. Saylawnıñ sorawı Tatarstannıñ suwerenlığı turında ide. Referendum qabul itelde. Suwerenlıqqa qarşı agitasia alıp baruçılar da küp buldı. Mäskäwdän dä kildelär, xätta Seberdän kilgän ber tatar xatını da qarşı çıqqan ide,Tatarstannan bezne ayırmağız, dip.
--------------------------------------------------------------------------------------------
►Pıçraq qar Tübän Qabanğa tügelgän
Qazan däwlät universitetınıñ ğämäli ekologia kafedrası professorı Näfisä Minhaceva: “Tübän Qaban külendä balıq küpläp ülä”,- dip belderä.
Qazanda küpläp balıqnıñ ülüe berençe oçraq tügel. Mondıy xällär uzğan ğasırnıñ 80-90 yıllarında berniçä tapqır bulğan. “Ul waqıtlarda törle oyışmalar taşlandıq suların ağızu Qaban häm Tübän Qaban küllären üle xälgä kiterä yazğan ide inde”,- di Näfisä Minhaceva. Ä bügenge oçraqqa kilgändä isä ul bolay añlattı.
Qazan häm rayonara tabiğätne saqlaw prokurorınıñ ölkän yärdämçese Ramil Äxmätcanov äytüençä, Tübän Qabandağı balıqlar bötenläy başqa säbäp näticäsendä küpläp ülgän bulırğa mömkin. “Ekologia milisiase wäkilläre Qazan uramnarındağı qarnı tügüçe maşinalarnı Tübän Qaban küle yanında totqan ide. Bügenge köndä bezneñ proquraturı bu xäl uñayınnan tikşerü ütkärä”,- dide Ramil Äxmätcanov. Qazannıñ “Gorvodzelenxoz” şirkäte wäkilläre bu xälne uramdağı pıçraq qarnı tükkändä tieşle urınğa alıp barırğa şähär qaznasında aqça bulmaw belän añlatqan. Şuña kürä, aptırap tormağannar maşinalar qarnı Tübän Qaban küle yarınnan ğına buşatqan. Bu könnärdä tabiğätne saqlaw prokuraturası tikşerü eşe alıp bara. Näticäse atna-un kön eçendä bilgele bulaçaq.
Mondıy xäl Tatarstanda berençe oçraq tügel. Berniçä yıl elek Tübän Kama uramnarındağı pıçraq qar sulıqqa tügelgän bulğan. Tikşerü tabiğätkä zur zıyan yanawın beldergän. Qar tügüçe oyışma başlığı cinayät cawaplılığına tartılğan bulğan
--------------------------------------------------------------------------------------------
►Yäşli nikax tansıqmı?
Yakemenko fikerençä, fatirsız, az keremle yäşlär ğailäsendä kiresençä balalar kübräk tua ikän. Ämma balalarnı ayaqqa bastıru, cämğeyätkä faydalı itep üsterü turında “Naşi” yäşlär xäräkäteneñ elekke citäkçese Vasiliy Yakemenko ber süz dä äytmi.
Rusiädä statistika kürsätkänçä, yäşli ğailä qoruçılar azayğannan-azaya bara. Däwlät tarafınnan törle programmalar qabul itelügä qaramastan, öyläneşüçelär häm kübräk bala tabarğa teläwçe artmıy. Misal öçen, yäş ğailälärgä ipoteka nigezendä taşlamalı fatir birü, ikençe bala öçen däwlätneñ 275 meñ sum aqçalata tüläme dä yäşlärne ğailä qoruğa etärgeç bulıp tormıy. Yakemenkonıñ yäşli nikaxlarnı arttıru täqdimen küplär nigezsez, uylanıp citmägän, di.
Statistika kürsätkänçä, yäşli öyläneşkännär arasında ayırılışuçılar kübräk. Yäşlär arasında qıznıñ kömänle buluı arqasında ğına qorılğan ğailä küp oçraqta tarqala, di belgeçlär. Ämma yäşli ğailä qorunı täqdim itkän Rusiä yäşlär eşläre däwlät komitetı citäkçese Yakemenko isä aqça azraq, fatirı keçeräk bulğan ğailälärdä kübräk bala bula digän fikerdä tora. Dimäk, Rusiädä yäşlär säyäsäten alğa sörgän keşe fäqıyrlektä balalar kübräk tua häm monı arttırığa kiräk digän fikerdä tora bulıp çığa.
Yäşlär küpçelege yuğarı uqu yortların tämamlağaç qına ğailä qoru yağın qarıy. Psixolok Marat Xäliullin "ayaqqa basqan” yäşlär arasında ayırılışular da azraq, di.
Dönyanıñ ber genä ilendä dä bala tabuğa öndäw öçen totılğan aqçanıñ kötelgän näticälär birgäne yuq. Xäzer Rusiädä yäşlärneñ küpçelege çit ildän ürnäk ala häm yuğarı belem alıp, yaxşı eşkä urnaşqaç qına ğailä qoru yağın qarıy.
--------------------------------------------------------------------------------------------
►Tatar matbuğatı satudan alınırğa mömkin
"Gorpeçät" qayber tatar gazetaları belän xezmättäşlek itüdän baş tarta. Bu towarnı satu fayda kitermi di şirkät
Ozaqlamıy tatar matbuğatı gazeta kiosklarınnan yuqqa çığarğa mömkin. Matbuğatnı taratu çeltärenä investor kergäç, tatar matbuğatı, kitapları annan qısrıqlap çığarıla başladı. Çönki şirkätlär berençe urınğa tabışnı quya. “Soyuz peçät”, “Ekspress peçät” çeltäre Tatarstannıñ räsmi gazetalarınnan baş tartqan ide inde, xosusi investor qulına küçkän “Gorpeçat” çeltäre dä xäzer tatar gazeta-jurnallarınnan baş tarta. Säbäbe – bu towarnı satu fayda kitermi.
Matbuğatnı taratuçı bu oyışma 2007 yılnıñ oqtyaberenä qädär Qazan şähär munitsipal berämlege qulında ide. Xäzer ul Mäskäw inwestorı milkenä äwerelde, ul inde üzeneñ tärtiben urnaştıra. Küptän tügel “Gorpeçat” oyışması respublika häm Rusiäneñ 100 läp näşriätenä xat taratıp çıqqan, alarnıñ yartısı respublikada çığa torğan gazeta-jurnallarnıñ redaksialärenä cibärelgän. Anda xezmättäşlekneñ özelüe turında äytelä.
Tatar matbuğatınıñ satudan çığarıluı gazeta-jurnallarğa faydağa bulmasa da, bik zur zıyan da salmas kebek. Çönki küpçelek milli gazetalar äbünäçelärgä, yazılu kampaniase näticäse bularaq, öylärgä kilep tora.
Alayda, tınıçlanırğa irtä äle, uquçılar öçen köräşergä, alarnı gazetanı aldıruğa künekterergä kiräk, dip sanıy “Şähri Qazan” gazetası baş möxärrire Mansur Mortazin.
