Qaraqalpaqstan süze Tatarstan xalqı öçen yat tügel. Sovet çorında bu ike respublika arasında, bigräk tä mädäniät ölkäsendä, şaqtıy tığız elemtälär urnaştırılğan ide. Küp kenä cırçılar, säxnä ostaları beryulı ike respublikanıñ maqtawlı isemnären yörtte.
Üzbäkstannıñ könbatışında Aral diñgeze buyında urnaşqan Qaraqalpaqstan avtonom respublikası ilneñ öçtän beren täşkil itä. Xäyerçelek, eşsezlek, tirä-yün moxit qazalarınnan intekkän bu töbäk Sunday Times gäzite tarafınnan “dönyanıñ iñ naçar urınnarı” isemlegenä kertelgän ide. Separatistlar bu bälälär öçen räsmi Taşkentnı ğayepli häm baş kütärä.
Alar üzlären “İrekle Qaraqalpaqstan” milli yañarış partiäse dip atıy. İnternetta bastırılğan möräcäğattä Üzbäkstan rasmilären qaraqalpaq xalqına qarata genotsid säyäsäte alıp baruda ğayepli.
İnternet çatlarında üzen Ерназар Коныратов dip atawçı beräw, bu säyäsätkä noqta quyarğa, bäyezlek turında referendum ütkärergä öndi häm bar qaraqalpaqlarnı berläşergä çaqıra.
Qaraqalpaqstan başqalası Nukusta keşe xoquqları aktivistı Solicon Äbderaxmanov radiobızğa äytüençä, küp kenä yäşlärdä bu käyeflär xuplaw taba.
“1980-nçe yıllarda tuğan qızlar, yegetlär xäzer 30 yäşlärdä. Alar küp kenä säyäxät itä, dönya kürä. Başqaları Rusiädä, Qazaxstanda eşli. Andağı üzgäreşlärne, yäşäw şartların kürä. Qaraqalpaqstannıñ artta qaluı öçen alar räsmi Taşkentnı ğayepli” di Solicon Äbderaxmanov.
Şul uq waqıtta bu käyeflärne xuplamawçılar da bar.
“Milli yañarış dip atalğan oyışma ul cämğiät qaldıqları. Qaraqalpaqlar Üzbäkstannıñ ber öleşe buludan zıyan kürmi, bar Üzbäkstan buylap irekle yäşi. Minemçä, bu xäräkät millätne bülgälärgä teli” dide radiobızğa Qubey Ortıqov, Nukus yanında yäşäwçe fermer.
1920nçe yıllarda Üzäk Aziädä sovet respublikaları tözegändä İosif Stalin xaritada Qaraqalpaqstanğa da urın tapqan. 1925 yılda avtonom töbäk itep qorılğan Qaraqalpaqstan 1932-dä avtonom respublika itep üzgärtelä. Berniçä yıl Qazaxstan, annarı Rusiä öleşe bulğannan soñ, 1936 yılda ul Üzbäkstanğa kertelä.
Räsmi sannarğa qarağanda, qaraqalpaqlar respublikadağı 1.2 million keşeneñ öçtän beren täşkil itä. Qalğan öçtän ikese üzbäklär, qazaxlar, häm başqa törki xalıqlar.
“Tarixi küzlektän qarağanda, bez ber törki millät. Qaraqalpaqlar häm üzbäklär ber-bersenä iñ yaqın törkemnär. Alarğa tağın qazaxlarnı da östäp bula” di Qubey Ortıqov.
Soñğı yıllarda Qaraqalpaqstannan şaqtıy küp keşe kürşe Qazaxstanğa küçep kitkän. Qazax räsmiläre buş cirlärenä watandaşların qaytaru maqsatı belän “Oralman” digän program iğlan itkän ide. Oralmannarnıñ kübese Mongoliä, Qıtay häm Qaraqalpaqstannan kilüçe qazaxlar. Qayber sannarğa qarağanda Qaraqalpaqstannan 200 meñläp keşe kilgän.
Berençe separatist käyeflär Qaraqalpaqstanda, başqa sovet respblikaları belän bergä, 1980-nçe yılllar urtasında qabına. Xäräkätkä nigez saluçı iqtisadçı Marat Aralbaev sanala.
“Ul yıllarda bäysezlek xäräkäten Marat Aralbaev citkälägän Xalıq mänfäğate dip atalğan milli xäräkät başlap cibärde. Läkin soñraq, bäysezlek käyefläre Aral diñgeze, tirä-yün moxit turındağı söyläşülär şauqımında basılıp qaldı” di keşe xoquqları aktivistı Solicon Äbderaxmanov.
Amu Darya suların distä yıllar buyına mamıq üsterüdä qullanu säbäple Aral diñgeze öçtän ikegä qorıdı. Sovet çorında bu diñgezdä biologik qoral da sınaldı. Toznıñ 5 tapqır artuı säbäple sudağı tereklek ülep bette. Tirä-yün moxit qazası arqasında Qaraqalpaqstanda tuberkulez häm başqa awırular taraluı iñ yuğarı däräcägä citte.
Soñğı waqıtta Qaraqalpaqstanda tabiğıy yağulıq yatmaları bulu açıqlandı. Bäysez uznews.net säxifäse yazuınça, anda 1.7 trillion m3 gaz häm 1.7 million tonna çaması neft bar. Bäysezlek tarafdarları fikerençä, Taşkent türäläre bu baylıqnı xalıq belän büleşmiyäçäk. Bu baylıq xisabına Qaraqalpaqstan möstäqıyl yäşi ala, di alar.
Qaraqalpaqstannıñ 1990 yılda qabul itkän möstaqıyllek turında deklaratsiäse bar. Uzbäkstan konstitutsiäsendä dä Qaraqalpqaqstan möstqıyl respublika dip yazılğan, referendum näticäsendä anıñ Üzbäkstannan çığu mömkinlege qaralğan.
Läkin referendum ütkärü turındağı qararğa Üzbäkstan parlamentı rizalıq birergä tieş. Prezident Kärimov qaramağındağı mäcleseñ andıy fatixa birüe ikele. Çönki mondıy adım Üzbäkstannıñ berniçä töbäkkä tarqaluına kiterä ala.
Belgeçlär fikerençä, separatistlarnıñ maqsatlarına ireşä aluı ikele.
“Minemçä, alarnıñ bu maqsatqa ireşü öçen köçläre citärlek tügel. – di Taşkenttağı bäysez säyäst belgeçe Taşpulat Yuldaşev. - Läkin alar ildäge wazğiätne qaqşatuğa şaqtıy öleş kertä ala.”