Accessibility links

Кайнар хәбәр

Kommunizmnı Nazism belän çağıştırıp bulamı?


Yevropa aldında yaña bäxäs. Berlekneñ düşämbe könne bulgan cıyılışında berlekkä yaña quşılgan könçıgış Yevropa illäre, kommunizmgä qarata mönäsäbät nazism belän ber ük bulırga tiyeş digän taqdim yasadı.

Bügenge köndä, Yewropada nazism häm faşizm keşelek dönyasına bulğan zur cinäyäte bularaq kürelä häm ul qatğıy tıyılğan. Läkin Yewropa xalqı tarixtä barı tik nazism qorbanı bulmadı, Sovetlär waqqıtında da millionlağan keşe, Kommunizm rejime astında ezärleklände.

Küplär üterelde, küplär sörgengä cibärelde, könçığış yewropa ireklegennäñ mäxrum qalıp timer pärdä artında yäşärgä mäcbur itelde.

Kommunizm waqıtında kürelgän ezärlekläwlär dä, nazism rejimendä bulğannarı kebek bersüzsez xökem itelergä tiyeşme? Xäzerge kommunizm tarafdarları yäsiä anı yaqlawçılarga qarata möğamälä niçek bulırğa tiyeş? Alar da nazist fikerläre bulğan säyäsätçelär kebek, Yewropa säyäsätennän çiklänergä tiyeşme?

Bu sorawlar Yewropanın “iske” äğzäläre belän aña yaña quşılğan äğzä illär arasında barğan fiker ayımalığınıñ näk üzägenä tide.

Yewropanıñ iske äğzäläre arasında yaña tarixi mäsälä kütärep çığunıñ älegä kiräge yuq digän fikerlär yañgıradı. Häm ikençe ber mäsälä, Sovetlär berlege Nazi Almaniäsına qarşı suğışta ittifaq ide digän qaraş yäşi häm komunist partiälär äle dä bar.

Berlekkä yaña quşılğan illär isä, bu mäsäläne berlektäge berdämlekne nığıtu nisbätennän möhim ber adım bularaq kürä. Ni disän dä alar äytüençä: Sovetlär Berlege waqıtında bulğan basımnar näticäsendä millionlağan keşe hälaq buldı, küplär ireklegennäñ mäxrum itelde, küp kenä il timer pärdä artında yäşärgä mäcbür buldı.

Bu mäsäläneñ asılı, wazifasınıñ soñgı könnärenä citkän Rusiä prezidentı Vladimir Putinneñ: “ Sovetlär berlegeneñ cimerelüe, 20 ğasır öçen zur säyäsi faciğa buldı” digän süzlärenä qarşı ber yullama buludan tağın da möhimräk ide alar öçen.

Läkin kommunizmne keşelek dönyası öçen zur ber cinäyät bularaq kürep, anın xökem itelüen sorağan keşelär aldında zur köräş bar. Bu fikergä Yewropanıñ sulçı säyäsätçeläre qarşı çığa.

Yewropanıñ sosialist törkeme citäkçese Nederlandlı sosialist Jan Marinus Wiersma bu taqdimgä qarşı çığa:

“Ğadättä ber närsägä törle mäğnädä añlatma kertü, törle qaraşlar tuuına etärer. Ber äyberne törle yaqtañ añlarğa tırışu qayçağında qatı milliätçelekne tudıra ala. Bu xäl isä törlelege belän tanılğan, Yewropa öçen şaqtıy zararlı äyber. Tarixtäge awır sorawlarğa bik ğadi genä añlatma birep bulmıy. Bu mäsäläne kütärmi turıyq, çönki köp kenä keşe tarixne şärixlägändä üz xalqın ğına qayğırğa mömkin.”

Wiersma totaliter rejimnärne bik ciñel genä başqaları belän çağıştıruğa qarşı tora. Mondıy bäxäslär Yewropa berlegeneñ könüzäk mäsäläse bula almıy di ul. Düşämbe kön bulğan Parlament utırışında Jacques Barrot bu mäsälägä qarşı küreläçäk çaralar här ber äğzä ilneñ üz eçendä xäl itelergä tiyeş, ul berlekneñ bu mäsäläne xäl itärlek köçe citmäs dip belderde.

Düşämbe könne bulğan utırışta, Polşa, Litvaniä, Çexiä, Estoniä häm köçığış yewropadan kilgän başqa wäkillär, Kommunizm waqıtındağı ezärlekläwlär turında açulı çığışlar yasadı. Alar Kommunizm waqıtında qarşılıq kürsätkän säyäsätçelärneñ ülemgä xökem itü, ğadi xalıqnı sörgengä cibärelüe kebek qılınğan cinäyätneñ Yewropa Berlege tarafınnañ tanıluın soradı.

Estoniä wäkile, Tunne Kelam sovetlär waqıtındağı totalitar Kommunizmdäge äxlaqi häm säyäsi basımnarnı nazi rejimendäge basımnar belän çağıştırdı.

“Yewropa Berlegeneñ yasağan bu belderüe küñelne töşerde. Çönki totalitar Kommunizm mäsäläse här ber ilneñ eçke mäsäläse bularaq qabul iteläçäk. Bu ike taraflı xäräkät itü qarşılığın tağın da tiränäytäçäk. Çönki mäğlüm ki, Faşizm häm Nazism mäsläse Yewropa eçendä ber ilneñ dä üz mäsäläse bularaq qabul itelmägän ide. Här ber neo-nazism yäisä rasizm xäräkät, Yewropanıñ urtaq qimmätlärenä turıdan turı yanağan xäräkät bularaq qabul itelä.”

Läkin şul uq waqıtta Kommunizm Yewropağa yanağan qurqınıç dip kürelme di Tunne, Läkin Kommunizm qorbannarı – alar ikençe yäisä öçençe sort qorbannar bulıp qalaçaq.

XS
SM
MD
LG