--------------------------------------------------------------------------------------------
► Tatarstan fännär akademiasendä “soñğı köräş”
Comğa könne Tatarstan fännär akademiasendä yıllıq cıyılış ütä. Akademia tiräsendä berniçä ay däwam itkän butalçıq xällärgä dä açıqlıq kerer, dip kötelä.
Şuşı könnärdä Rusiä fännär akademiasendä yıllıq cıyılış uzğan ide. Biredä küp kenä kötelmägän borılışlar da buldı. Şularnıñ berse, akademia citäkçese itep qabattan 71 yäşlek Yuriy Osipov saylanuı. Gärçä küplär, bu urınğa akademianeñ “Kurçatov institutın” citäkläp, küp kenä aqça kitergän Mixäil Kövalçuknıñ saylanuın farazlasa da. Mondıy butalçıq xällär menä berniçä ay Tatarstan fännär akademiasendä dä küzätelä.
“Zvezda Povoljya” gazetasında Tatarstan fännär akademiase äğzaları Damir İsxaqov, İskändär İzmaylov här atna diärlek fännär akademiaseneñ citäkçelegen tänqıytläp, bu idaräneñ aldağı yazmışı turında küñelsez farazlar qılıp kilde. Berençe çiratta bu yazmalar xezmät xaqı, akademiadä olılar ğına, yäşlärgä urın bulmaw mäsäläsenä bäyle ide. Rusiä fännär aqädemisendä ğälimnär illeşär meñ aqça alıp eşlägändä, tatarstannıqılar tiennärgä eşlärgä riza tügel.
Üpkäläwçelärneñ bu ğäyepläwläre turıdan-turı Tatarstan fännär akademiase prezidentı Mazharovqa ireşterelsä dä, ul üze bu waqıyğalarğa tınıç qarıy. Jurnalistlar belän bulğan oçraşuda Mazharov, İsxaqovnıñ bu ğäyepläwlärenä cawap birergä cıyınmıym, digän. Anıñça, akademia başlığı belän ğädi tarix fännäre doktorınıñ däräcäläre turı kilmi, şuña kürä dä ul, İsxaqov aldında cawap birüne kiräk dip tapmağan.
Anıñ qarawı, “Zvezda Povoljya” bitlärendä küptän tügel bu waqıyğalarğa qarata Tarix institutı citäkçese Rafail Xäkimovnıñ cawabı bastırılğan ide. Biredä ul, İsxaqov belän İzmaylov yazğannarnı yalğan, dip belderde.
Xäkimovnıñ üzeneñ dä äle bu könnärgä qädär institut citäkçese bulu-bulmaw mäsäläse xäl itelmägän ide. Ämma akademiklar anıñ “Tatarlar tarixı” kitabın nıq tänqıytläsälär dä, barıber Tarix institutı citäkçese itep sayladılar. Akademik Zäkiev isä, Xäkimov İsxaqov belän araların özgäne öçen genä dä tawış biräm, dip beldergän. Ämma monısı başqa mäsälä.
Xäzer Damir İsxaqovnıñ “Zvezda Povoljya”nıñ çirattağı sanında bastırılğan “Poslednyaya bitva” yazmasına iğtibar itik. İsemennän kürengänçä, İsxaqov bu yazmada da küñelendä cıyılğannarnı söyläp çıqqan. Biredäge qayber fikerlärgä tuqtalıyq.
İsxaqov fikerençä, bügenge köndä Tatarstan fännär akademiase torğınlıq çorı kiçerä häm yaña üseş yulına basmasa, şulay yuqqa da çığarğa mömkin. İsxaqov yazuına qarağanda, dusları aña “bu töpkä töşep baruçı akademiane taşlarğa kiñäş itsälär dä”, ul akademiagä küp yıllar däwamında kertkän xezmätlären ezsez, taşlap qaldırırğa telämi. Şunlıqtan, Tatarstan akademiasen ayaqqa bastıru yulların uylıy. Bu fikerlärne ul respublika prezidentı Miñtimer Şäymievqa da ireşterergä teli. Ämma älegä başlıqqa barıp citep bulmıy. Bügenge köndä akademia üseşenä 5 mäsälä qomaçawlıy, di İsxaqov.
Bolar: Tatarstan fännär akademiaseneñ respublikanıñ sosial' – iqtisadıy tormışında qatnaşu däräcäse töşüe; Akademianeñ yuğarı uqu yortları, sänäğät üzäkläre belän tığız elemtädä tormawı; Fänni maqsatlarnıñ tögäl bilgele bulmawı; Akademianeñ respublikanıñ fän häm mäğärif ministrlığı belän berlektä eşlämäwe; Akademia idaräseneñ eçke tözeleşe artıq konservativ buluı.
İsxaqov fikerençä, ber akademiadä fänneñ törle ölkälärendä küp tikşerülär alıp barıla almıy. Tatarstan akademiase bilgele ber yassılıqta ğına eşlärgä tieş. Anıñça, respublikada fändä kübräk awıl xucalığı, tözeleş, transport häm humanítar fännärgä qağılışlı tikşerülär ütkärelergä tieş.
Şulay uq Damir İsxaqov, däwlät zakazın da tärtipkä kiterergä kiräk, di. Akademia Tatarstan xökümäte qarşındağı töp fän häm mäğärif idaräse bulıp, aña buysınıp eş itärgä tieş, dielgän.
Bu yazmadan alınğan berniçä fiker genä ide. Baqsañ, alar anda küp. Şuşı äyberlär eşlängän oçraqta ğına İsxaqov, akademiane ayaqqa bastırıp bula, di.
Alay da, Tatarstan fännär akademiase inde küp tapqır äytelgän bu “gönahlarnı” tanu, tanımawı comğa könne bilgele bulaçaq. Biredä, akademiadä inde berniçä ay ığı-zığı tudırğan mäsälälärne dä çitlätep ütmäslär, dip ışana belgeçlär.
--------------------------------------------------------------------------------------------
► Matematika sınawında sınattılar
Bu könnärdä Baltaç yaqlarında xalıq matematikadan Berdäm däwlät imtixanı birgän waqıtta bezneñ rayonğa ğına maxsus ayaq çalğannar dip şaw-şu kilä. Yänäse mondıy citdi sınawlar waqıtında Tatarstanda ğına tügel, ä böten Rusiä mäktäplärendäge çığarılış sıynıftağılar yuğarı bäyä alsın öçen äti-änilär dä, uqıtuçılar da, mäğärif xezmätkärläre dä törle yullarğa bara.
“Ä menä, ni öçender, näq Baltaç rayonındağı Norma mäktäbendä bulğan xälne böten dönyağa şawlatırğa kiräk buldı ikän, bez bu turıda internettan kürep şaqlar qattıq”, di isemen äytergä telämägän ber ana. Döres, matematika itmtixanı bulğan 4 iyun könne Norma uquçıları üzläre birmägän. Alar mäktäbenä rayonnan cıyılğannar. Berdäm däwlät imtixanı, yäğni BDİ birü başlığı mäktäpneñ idän astına imtixan birüçe balalarnıñ äti-äniläre alıp kilgän matematikadan yaxşı belgän yuğarı uqu yortları studentların, uqıtuçılarnı kertkän. Tikşerüçelär kilep sizmäsennär dip idän astı işegen bikläp, möxerläp tä quyğan. İmtixan başlanğaç, äti-äniläre 5 meñ sum tülägän uquçılarnıñ BDİ qäğäzlären sizdermi genä alıp yarıqtan idän astına birep torğannar. Tutırılğan eşlär kire sınaw birüçe östälenä yatqan.
Barsı da cay ğına barğan waqıtta Rusiä eçke eşlär ministrlığınıñ Tatarstandağı iqtisadi cinayätçelekkä qarşı idarä xezmätkärläre kilep citep bu alış-bireşne faş itkän. İdän astınnan 15 keşene çığarğan.
BDİneñ Baltaç bülege başlığı häm anıñ yärdämçese rişwät aluda häm itixän näticälären falsifikasialäwdä şiklänelä. Cinayät eşe quzğatılğan.
“Cinayät kodeksınıñ 290-nçı matdäseneñ ikençe kisäge nigezendä qanun bozıp rişwät aluda Balataç rayon mäğärif bülegeneñ ike xezmätkärenä cinayät eşe quzğatıldı. Berse- berdäm däwlät imtixanı birü bülege başlığı. Aña 36 yäş. İkençese, anıñ yärdämçese, aña 30 yäş”, dide Tatarstan prokuraturasınıñ matbuğat xezmätennän Eduard Abdullin.
Bu xäl Tatarstanda berençe cinayät eşe tügel. Uzğan yılnıñ mart ayında 2006 yılğı matematika bilgelären yuğarı kütärgän öçen “Respublikanıñ mäğärif sıyfatın tikşerü üzäge” wäkilläreneñ rişwät aluın prokuratura açqan ide. Ul waqıtta yuğarı bilge öçen äti-änilär 40 meñ sum tülägän bulğan.
Tatarstan fän häm mäğärif ministrı urınbasarı Lyudmila Nogmanova belderüençä, Tatarstanda çığarılış sıynıfta uquçılarnıñ 30 prosentqa yaqını matematikadan bıyılğı däwlät imtixanın ikelegä birgän.
Mäğärif idaräse xezmätkärläre dä, uqıtuçılar da BDİneñ böten uquçılarğa mart ayında ğına da mäcbür ikänlege bilgele bulu citärlek äzerlänergä mömkinlek birmägän dip belderä.
“Yıl buyına uquçı ğädäti imtixan biräm dip äzerlände. BDİ bilgele buldı yaz köne genä. Ul balanıñ xuşın aldı diärgä bula. Yarıy menä min üzem östämä däres birgän qızlar belän üktäber ayında uq totınğan idek BDİğä”, di Çallıda yäşäwçe matematika uqıtuçısı Zöläyxa Gälieva. Gälieva äytüençä, östämä däres almıy torıp, mäktäp programmasına ğına ışanıp BDİnı yuğarı bilgegä yazıp bulmıy.
Ul östämä däres birgän qızlar matematikadan yuğarı bäyä alğan. “Yıl buyına atnağa ike säğät östämä berdäm däwlät imtixanı programması nigezendä eşläsäñ genä bala tieşle ball ala”, di uqıtuçı.
Ä inde mondıy däwlät sınawları waqıtında küçerülär, çittän yärdämnär buluın da inqär itmi ul. Uqıtuçılar arasında kesä telefonnarı belän sorawlarnı räsemgä töşerep cibärüçe häm şul uq telefonnan cawap aluçı uquçılar bulğalawı turında süzlär yöri ikän. Awıl mäktäplärendä uqıtuçılarnıñ uquçılarğa bulışuı turında da xäbärlär bar.
“Bala-çağa bik belemsez xäzer. Min bik şat bu berdäm däwlät imtixanı kilgängä. Mäktäplärdä balalarnı uqıtıp bulmıy başlağan ide inde. İnstitutka äti-änise tüläp kertä, balalarğa belem kiräkmi, xätta ul uqıtuçını mısqıl itergä dä mömkin ide”, di Zöläyxa Gälieva.
--------------------------------------------------------------------------------------------
► Xalıq artistı Nail Äyüpov wafat buldı
40 yıldan artıq ğömeren G.Kamal isemendäge akademia teatrına bağışlağan artist tamaşaçı küñelenä täesirle uyını häm moñlı tawışı belän kerep kaldı. Ul «Zäñgär şäl»dä - Bulat, «Süngän yoldızlar»da – İsmäğıyl', Qol Ğäli rolläre belän xäterdä qaldı.
Nail Ğälim ulı Äyüpov tumışı belän Tatarstannıñ Möslim rayonınnan. 1936 yılnıñ 13 ğıynwarında tuğan. 1965 yılda teatr kölliäten tämamlağan. Şul waqıttan birle Kamal teatrında eşlägän.
Artist belän xuşlaşu möräsime 19 yün könne Kamal teatrında ütte.