Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tänqitçelär Bushnı terrorğa qarşı köräşkändä qanun bozuda ğäyepli


Terrorğa qarşı köräş digän sıltaw belän, Amerikan prezidentınıñ, telefon söyläşülären tıñlaw yä şiklänelgän keşelärne totqarlaw turındağı qanunnarğa küz yomırğa xaqı barmı? Bu sorawlar tiräsendä xäzer Quşma Ştatlarda qaynar bäxäslär bara. Tänqitçelär Bush administratsiäsen wäkälät arttıruda ğäyepli häm bu Amerikan demokratiäseneñ nigeze bulğan xakimiät büleneşenä qurqınıç tudıra dip kisätä.

Asılda bäxäslär Quşma Ştatlar prezidentınıñ wäkälätläre tiräsendä bara. Anıñ närsä eşlärgä wäkäläte bar, ä närsäne, ul bik teläsä dä eşli almıy.

AQŞ konstitutsiäse nigezendä, bu ildä xakimiät yaqınça 3 tigez öleşkä bülengän: prezident, mäxkämä häm qanun çığaru. Matnıyğı bik ğadi: bu 3 tarmaq ber-bersen çikläp, berseneñ dä üsenep kitüenä yul quymasqa tieş. İke ğasırdan artıq amerikannar şuşı demokratik sistemanıñ ğädellege wä näticälelege belän ğorurlanıp yäşäde. Bügen isä qayber tänqitçelär prezident George Bush şuşı sistemanı qurqınıç astına quya dip belderä.

Bushnıñ iñ qatı tänqitçeläreneñ berse, 2000 yıl saylawlarında aña ottırğan demokrat, elekke vitse-prezident Al Gore: "Ägär prezidentnıñ ber kisätüsez amerikannarnıñ söyläşüen tıñlaw, üz añlatması belän törmägä utırtu, urlaw, cazalaw wäkäläte bar ikän – ul çaqta ul närsäne eşli almıy soñ?" digän soraw quydı.

Uzğan yäkşämbedä Gore Bushnı, telefon söyläşülären barı tik mäxkämä qararı belän tıñlarğa röxsät itkän 1978 yılda qabul itelgän qanunnı daimi räweştä bozuda ğäyepläde. Bu şpionlıq itü ğämällären tikşerü öçen Gore maxsus tikşerüçe bilgelärgä çaqırdı.

Yäşeren küzläwneñ çınlap ta buluın Bush administratsiäse uzğan ayda bu xaqta mäglümät çaraları xäbär itkäç tanırğa mäcbür buldı. İminlek İdaräse programması nigezendä mäxkämä qararı bulmasa da şiklänelän keşelärneñ telefon söyläşülären häm elektron xatların küzätergä röxsät itelde.

Bu atnada ike xoquq oyışması älege programma 1978 yıl qanunın boza dip mäxkämägä möräcäğät itte. Alar fikerençä meñlägän ber ğäyepsez amerikan küzläw astında bulırğa mömkin. Al Gore "Bu programmanı äle nıqlap öyränäse bar. Älegä belgäne şundıy näticägä etärä: Quşma Ştatlar prezidentı daimi räweştä qanun boza,"dide.

Bushnıñ süzçese Scott McClellan bu tänqitne ber taraflı häm ike yözle dip kire qaqtı. "Küzläw – terrorğa qarşı köräştä bik möhim qoral. Amerikan xalqı höcümnär buldırmas öçen prezident qanun qısalarında barın da eşlär dip ışana. 11 Sintäberdä närsä bulğanın beläsez. Bez terrorçılarnıñ tağı da zurraq zıyan kiterergä teläwen beläbez. Şuña kürä prezident yaña höcümnärne kisätü, keşelärneñ ğömeren saqlap qalu öçen qulınnan kilgänen eşliäçäk," di Aq Yort süzçese.

Bush administratsiäse üzeneñ qayber ğämällären terrorğa qarşı köräş belän añlata. Soñğı waqıtta ul qanunnarğa östämä belderülär yasaw tärtiben kertte. Tänqitçelär monı Kongress wäkälätenä tıqşınu dip sanıy. Soñğı misal – totqınnarnı cazalawğa qarşı yaña qanunnı imzalağanda Bush başqarma xakimiät bu qanun belän tışawlanğan itep xis itmäskä tieş digän belderü yasadı. Bushnıñ Yuğarı Mäxkämägä namzäte Samuel Alito bu yaña teoriäne yaqlap çıqtı. Yänäse prezidentnıñ – iminlek küzlegennän çığıp, qanunnı qullanırğamı-yuqmı – xäl itergä xaqı bar.

Uzğan atna Senatta Alitonıñ tıñlawları waqıtında, demokrat senator Patrick Leahy bu teoriäne qurqınıç dip atadı. "Bu teoriä nigezendä prezidentnıñ Kongress yazğan qanunğa küz yomırğa xoquqı bar bulıp çığa," di senator.

Ul arada, Kongress äğzaların borçığan bu mäsälä, amerikannarnı ällä ni borçımıy kebek. Washington Post häm ABC News ütkärgän soñğı fiker beleşügä kürä, cawap birgännärneñ 51%tı xökümät iminlek xaqına mäxkämä röxsäten almıyça da şpionlıq itä ala dip cawap birgän.

Senatnıñ Yustitsiä komitetı kiläse ayda – şpionlıq programması qanunnı bozmı yuqmı digän mäsälädä tıñlawlar ütkärergä cıyına.

Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG