Mäğlüm bulğança, ütkän atnada Peterburgta başqort qorıltayı uzdı. Delegat häm qunaqlarnıñ kilü-kitülären isäpkä almağanda. Qorıltay häm başqa mäğlumäti-mädäni çaralarğa ber genä kön birelgän ide. Qorıltay aldınnan, mäsälän, fotokürgäzmä açıldı. Qorıltaydan soñ uq Rus muzeyında Ufanıñ Nesterov isemendäge muzeye eksponatları, Etnografiä muzeyında “Başqort milli kiemnäre”belän tanışırğa bula ide. Ä inde kiçen Muzik xollda Fäyzi Ğaskärov isemendäge Däwlät biyu ansamble konsertı.
Qorıltayda başqortlarnıñ sotsial'', iqtisadi, mädäni xällärenä qağılışlı bik citdi problemalar kütärelgän ide. Monda ekologiä häm genofondnı saqlaw da, assimilyatsiä häm tel mäsäläse dä, başqortlarnıñ yana şartlarğa yaraqlaşa almawı, eşsezlek häm anıñ belän bäyle eçkeçelek häm başqalar.
Monnan tış, qorıltaynı Peterburgta cıyarğa etärgeç bulğan töp säbäp – Başqortstannıñ Rusiägä quşıluına 450 yıl tulu turında da söylände.Tarix fännäre doktorı, Başqortstan Milli kitapxanäse direktorı, professor Roza Bukanova süzlärençä, fän dönyasında bu turıda öç qaraş yäşi ikän.
“Berençese: başqortlar çınlap ta üz teläkläre belän quşılğan. Quşılu protsessı 1552 yıldan 1557 yılğa qädär däwam itkän. Härbi tatarlar ”Yawız İvan”, başqortlar “Aq bi” dip yörtkän İvan IVgä barıp baş igän. Cawap itep patşadan gramota alıp qaytqan. ”Aq bi” başqortlarnı yaqlarğa, alarnıñ eşlärenä tığılmasqa, dinnärenä, yolalarına timäskä wäğdä itkän. Başqortlar, üz çiratında, yasaq tülärgä häm xärbi xezmätkä barırğa tieş bulğan.
İkençe qaraş: başqortlarnı mäcbürläp quşqannar. Yarım teläp-yarım mäcbüri digän fiker dä bar. Niçek kenä bulmasın, başqortlar Rusiägä quşılğan häm Rusiädä cir bilämälärenä -вотчинное право на землепользование - xoquqına iä bulğan berdänber millät. Oktäber inqilabına qädär.
Qorıltayda moña oxşaş, ber bersen qabatlağan, dokladlar bixisap buldı. Fänni konferensiädäge kebek. Filologiä fännäre doktorı professor Äxmät Söläymänov ta “Aq bi patşağa” epitetların cällämäde.
Bälki bu çığışlarda älläni zur ixtiac da bulmağandır: äle utırış başlanğançı uq delegatlarnıñ ata-babalarnıñ döres yul saylawına şikläre yuq ide.
Tarixqa tiränten kerep kitü arqasında problemaları baştan aşqan Çiläbe, Samara, Orenburg töbäklären tıñlarğa waqıt ta, mömkinçelek tä qalmadı.
Bilgele bulğança, başqortlarnıñ 30 protsentı respublikadan çittä yäşi häm mädäni-mäğlümäti yärdämgä moxtac. Şul uñaydan professor Morat Kiekbaev “Rusiä federatsiäse başqortları” digän federal programmanıñ ideyäse belän tanıştırdı. Bu programmanıñ maqsatı - başqortlarnıñ, qay töbäktä genä yäşämäsennär, sotsial, iqtisadi, mädäni üseşe öçen şartlar tudıru, başqa xalıqlar belän dus, tatu yäşäw öçen mömkinçelek buldıru. Programmanı tözü Başqortstan Fännär akademiäsına yöklätelgän. Programma 10 yılğa isäplängän häm ike etaptan tora: berençe etap - 2006-2009, ikençese - 2009-2015 yılğa qädär. Bu programmanı tormışqa aşıru öçen başqortlar yäşägän töbäklärneñ cirle xakimiätläreneñ dä yärdäme kiräk bulaçaq.
Şuña kürä qorıltay Rusiä Federatsiäseneñ töbäk citäkçelärenä Möräcäğät belän çıqtı. Başqortlarnıñ milli üseşenä härdaim yärdäm itep torunı sorap häm üzläreneñ 450 yıl elek ata-babalar qabul itkän qararğa tuğrılıqların belderep.
Şundıy uq Möräcäğät Rusiä prezidentı Vladimir Putinğa da, Başqortstan prezidentı Mortaza Räximovqa da yullandı.
Qorıltayda tağın ber dokument – Rezolyutsiä qabul itelde. Rezolyutsiädä şundıy süzlär dä bar: ”ägär Rusiädä milli respublikalarnı beterep, gubernizatsiä ütkärelsä, bu ilneñ tarqaluına kiteräçäk”.
Min inde äytkän idem, qorıltay dustanä atmosferada uzdı dip. Zalda utıruçılarnıñ yartısı tatarlar bulğandır, şulay da tarixçılardan işetkän “başqortlar tatar xanlıqlarında cäber- zolım kiçergännär, alarnı patşa İwan !V genä qotqarğan” digän süzlär dä, “Aq bi patşağa”cırlanğan mädxiä dä zalda rizasızlıq ta, qarşılıq ta tudıra almadı, şulay uq entuziazm da sizelmäde. Xätta Möräcäğättäge ”Мы, делегаты курултая, благодарны Ивану IV, целиком династии Рюриковичей за добросовестное соблюдение условий договора, благодаря чему башкиры, единственные в России народ, имели вотчинное право на землевладение, сохранили свой язык, обычаи, культуру” digän süzlär dä.
Äytkänemçä, utırışta töbäklärdän kilgän wäkillärgä süz birergä mömkinçelek bulmadı. Anıñ qarawı, tänäfes waqıtında, kiçke konsert aldınnan alarnıñ “sezneñ üz tuyığız, bezneñ üzebezneke” digändäy, keçe qorıltayları buldı dip äytergä bula. Alar, räxätlänep, üzläreneñ şatlıqları, borçığan närsäläre belän büleştelär.
Irğız buyı başqortı, bügenge köndä Xärbi-diñgez radioelektronika institutı dotsentı Aznabay Miñneğalievnı (ul üze belän 13 başqort millätennän bulğan kursantlarnı da alıp kilgän ide) institutta ğibädät bülmäse bulmawı, prisyagaga xäzrätneñ kilmäwe, başqortlarnıñ Peterburgta cıyılır urını bulmawı, balalarğa üz milläteñnän bulğan käläş-kiäw tabu qıyınlığı h.b.ş problemalar borçıy.
Tatar milli xäräkäteneñ elekke aktivistı, qorıltay qunağı Gölcihan xanım tatar-belän başqortnı ayıru mömkin tügellege, yullarıbıznıñ ber ikänlege turında söyläde.
Gölzadä Kamalova, Sankt-Peterburg
