Nikita Xruçovnıñ 20-nçe qorıltayda yasağan tarixi çığışı, ul asılda yäşeren, barı tik andağı delegatlarğa ğına adreslanğan bulsa da, Sovetlar Berlegendä genä tügel, Qıtay wä Albaniädän qala bar kommunistik dönyada Stalin şöhrätennän arınu eşen başlap cibärde. 1956-nçı yılnıñ 15-nçe fivralendä yañğırağan şul çığışında Xruçov Stalinne ildä "total'' şiklänü, qurqu häm terrorğa nigezlängän idarä" urnaştıruda ğäyepläp, cämğiatne 3 yıl elek wafat bulğan kommunistik diktatornıñ şöhräte, kul''tınnan qotqarırğa cıyınuı xaqında beldergän ide. Ul Stalinne ayırım alğanda, 1936-38-nçe yıllarda bar il buylap kiñküläm ezärlekläwlär alıp baruda, İkençe dönya suğışı waqıtında xatalı tışqı säyäsät ütkärüdä, böyek mämläkätçelek häm antisemitizm cäyelderüdä ğäyepläde. Şul çığışqa qädär sovet ilen üktäbr inqilabınnan birle diärlek citäklägän Yosif Stalingä, anıñ säyäsätenä tel tiderüçe türä bulmağan ide, şuña kürä dä Xruçov söylägännärne kompartiäneñ qorıltayğa cıyılğan ähelläre şaqqatıp, tın da almıy tıñlağan. Yabıq utırışta qatnaşqan qayberäwlärneñ xatiräsenä qarağanda, çığış här delegatnı teträtkän, küplär şaşıp qalğan, yılağan, xätta berniçäse yöräk öyänäge kiçergän. Nikita Xruçovnıñ "yäşeren çığışı" kompartiäneñ kiñräk dairälärenä ber aydan soñ, 18-nçe martta ğına citkerelä başlıy. Kürenekle tarixçı, ä 50 yıl elek ğadi ber mäktäp mödire genä bulıp eşlägän Roy Medvedev, urta däräcädäge ähellärne cıyıp şul çığışnı uqu waqiğäsen bolay iskä töşerä:
"Aktivnı, kommunistlarnı, komsomol äğzaların, kolxoz wä sovxoz räislären cıyıp, raykom instruktorı üzendäge qızıl kenägäsen çığarıp, min sezgä iptäş Xruçovnıñ yäşeren çığışın uqıp biräm, dip belderde. Bez şunı 4 säğät buyı tıñladıq. Anda suğışta qatnaşqan häm Stalinne Alla urınına kürgän keşelär dä, minem kebek, ataları ezärleklängän häm törmälärdä yuğalğan, lagerlar häm cäfalawlar turında belgännär dä bar ide", di Nikita Xruçovnıñ 20-nçe qorıltaydağı yäşeren çığışın ber ay ütü belän işetkän Roy Medvedev.
Şul çığıştan soñ sovet ilendä irekkä meñlägän säyäsi totqın çığarıldı. Stalin cinayätlären faş itü könçığış Yewropada, bigräk tä Pol''şa häm Macarstanda da zur yañğıraş qazandı, anda säyäsi üzgäreşlärgä ömet uyana başladı. Ämma Xruçovnıñ bu yäşeren çığışı barıber bar xalıqqa da bäyän itelmäde, täwge märtäbä ul Rusiädä 32 yıldan soñ ğına, 1988-dä bastırıldı.
Medvedev süzlärenä qarağanda, anıñ üzenä dä çığışnıñ çın eçtälegenä töşenü öçen şaqtıy waqıt kiräk bulğan:
"Matbuğat bu xaqta berni yazmadı, televideniä ul çaqta äle yuq ide, bernindi mäğlümat bulmadı. Bez belmägän qatlawlı protseslar başlandı. Qorıltaydan soñ ike-öç kön ütü belän Könbatıştağı kompartiälärdän protest kilä başlağan - alar, närsägä kiräk ide bu, digän soraw quyğan. Şunda uq Qıtay kompartiäse belän yäşeren yazışu kitkän, ul 20-nçe qorıltaynı ğomumän xökem itep çıqtı. Bu iskitmäle tarixi ähämiatkä iä waqiğä ide", di tarixçı Roy Medvedev Nikita Xruçovnıñ yäşeren çığışı turında.
Çığış xaqında Rusiä xalqında bügen dä fiker berdämlege yuq. Cämğiattä, bu şiklänü wä qurqu xökem itkän Stalin çorınnan qotılunıñ başı ide digän qaraş yäşäp kilsä dä, Stalin xaqında şundıy närsälär söyläw däwlätkä xiänät, çığışnıñ faydağa qarağanda zianı kübvräk buldı, diüçelär dä şaqtıy, bigräk olı buın wäkilläre arasında.
Kärim Kamal
"Aktivnı, kommunistlarnı, komsomol äğzaların, kolxoz wä sovxoz räislären cıyıp, raykom instruktorı üzendäge qızıl kenägäsen çığarıp, min sezgä iptäş Xruçovnıñ yäşeren çığışın uqıp biräm, dip belderde. Bez şunı 4 säğät buyı tıñladıq. Anda suğışta qatnaşqan häm Stalinne Alla urınına kürgän keşelär dä, minem kebek, ataları ezärleklängän häm törmälärdä yuğalğan, lagerlar häm cäfalawlar turında belgännär dä bar ide", di Nikita Xruçovnıñ 20-nçe qorıltaydağı yäşeren çığışın ber ay ütü belän işetkän Roy Medvedev.
Şul çığıştan soñ sovet ilendä irekkä meñlägän säyäsi totqın çığarıldı. Stalin cinayätlären faş itü könçığış Yewropada, bigräk tä Pol''şa häm Macarstanda da zur yañğıraş qazandı, anda säyäsi üzgäreşlärgä ömet uyana başladı. Ämma Xruçovnıñ bu yäşeren çığışı barıber bar xalıqqa da bäyän itelmäde, täwge märtäbä ul Rusiädä 32 yıldan soñ ğına, 1988-dä bastırıldı.
Medvedev süzlärenä qarağanda, anıñ üzenä dä çığışnıñ çın eçtälegenä töşenü öçen şaqtıy waqıt kiräk bulğan:
"Matbuğat bu xaqta berni yazmadı, televideniä ul çaqta äle yuq ide, bernindi mäğlümat bulmadı. Bez belmägän qatlawlı protseslar başlandı. Qorıltaydan soñ ike-öç kön ütü belän Könbatıştağı kompartiälärdän protest kilä başlağan - alar, närsägä kiräk ide bu, digän soraw quyğan. Şunda uq Qıtay kompartiäse belän yäşeren yazışu kitkän, ul 20-nçe qorıltaynı ğomumän xökem itep çıqtı. Bu iskitmäle tarixi ähämiatkä iä waqiğä ide", di tarixçı Roy Medvedev Nikita Xruçovnıñ yäşeren çığışı turında.
Çığış xaqında Rusiä xalqında bügen dä fiker berdämlege yuq. Cämğiattä, bu şiklänü wä qurqu xökem itkän Stalin çorınnan qotılunıñ başı ide digän qaraş yäşäp kilsä dä, Stalin xaqında şundıy närsälär söyläw däwlätkä xiänät, çığışnıñ faydağa qarağanda zianı kübvräk buldı, diüçelär dä şaqtıy, bigräk olı buın wäkilläre arasında.
Kärim Kamal