Bu atnada matbuğat irege, jurnalistlar, süz irege kebek süzlär yış qabatlandı. Ğomumän may ayında şundıy waqiğalar küp. 3 may matbuğat irege köne, 5 mayda iskeçä matbuğat bäyräme,7 mayda radio köne, 19 -Tatarstan matbuğatı köne. Matbuğatı küp inde anıñ, tele – radio kanallar da citärlek, jurnalistlar da bua buarlıq. Närsä citmi alarğa disägez, üzläre yış xaqı, fatir, maşina turında äytep mataşmıy, barıber birmäslär küräseñ. Qayber xosusi gäzit çığaruçılar üzläreneñ yäşelle – kükle, çile – peşle, ämma şaqtıy qızıqlı basmaların çığarıp ike qatlı fatir, öç qatlı kottedj tözilär, qimmätle maşinada cilderälär. Küpçelek inde eş xaqın ay axırına qädär citkerü öçen köräşä. Ämma äytkänemçä, iñ qızıqlı, zatlı häm tämle närsä matbuğat irege dip sanala. Jurnalistlar bäyrämnärendä gel şul turıda söylilär. Nigä kiräk ul, awıznı biäläy qädär açıp teläsä närsä söyläw irege? Yarıy, awıznı da açtıñ di, tomalamıylar da di. Närsä äytäseñ? Berär xikmätle mäğlümatıñ, rätle süzeñ barmı? Yuq şul barıber şul üzeñne xör itep sizü ixtiacı bar ikän. Ni teliseñ, şunı äytäseñ! Uylap qarağız, minem tel oçına nindi genä axmaq süzlär kilmäs, turısın äytkän tuğanına yaramıy dilär bit tatarda. Şulayda äytü mömkinlege läzzät birä küräseñ. Xäzer inde Stalin, Brejnev zamannarı belän çağıştırırlıq tügel. Äytkän keşe, telägänen äytä. Qaywaqıtta qayberäwlärne poçmaqtan torıp atalar, Ufadağı jurnalist Şmakovnı utırtqan kebek katalaşkağa da tığıp quyalar. Zur keşelär turında ällä nilär söyläp awızıñnı ipläp açmağaç şulay bula inde.
Äydä äle mondağı küñelsez xällärdän aerılıp, Şvetsiäne küz aldına kiterik. “Kazanskie vedomosti” gäzite möxärrire şunda barıp şaqqatqan. Anda dip söyli Venera Yakupova, anda jurnalistlar xökümätneñ, parlamentnıñ xakimiätenä qarşı torıp köçlärne tigezläwçe, protivoves digän wazifanı üti ikän. Yuğisä bit, ere eş quarlar, bay oyışmalar, çinovnik häm säyäsätçelär xalıqnı basıp kitärgä mömkin. Anda, Şvetsiädä teläsä kem matbuğat, radio, televidenie aşa citäkçelärne faş itärgä xoquqlı di. Kiräk bulsa, alarnıñ isemnären dä ike arada qaldırıp östägelärdän yäşerälär imeş. Çinovniklar, säyäsätçelär gäzit häm televizor aşa yämsez itep kürenüdän bik şürli di. Mäğlümat çaraları demokratiäne saqlaw öçen kiräk ikän alarğa, ğomumän bu ildä uramda yörgän xalıq tämam azdırılğan, teläsä nindi keşe xätta jurnalist bulmasa da teläsä nindi oyışmağa kilep monda cibärelgän häm şunnan çıqqan barlıq dokumentnı uqırğa xoquqlı. Gäzitlärneñ xucaları redaksiäneñ eşenä tığılmıy, baş möxärriren bilgeläw häm anı eştän alu ğına xuca qulında, ä başqası jurnalistlar üzläre xäl itä. Şved redaksiäseneñ barlıq çığımnarnıñ 50 protsentı jurnalistlarnıñ eş xaqına totıla di. Monı belgän xezmättäşlärebez önsez qalır inde. Baş möxärrirne quıp çığarıp bula, ämma waqıtında alda azat itkän öçen 18 aylıq xezmät xaqların tülärgä tieş ikän. Tämam qısqannar bu Şvetsiädä gäzit, jurnal xucaların, dilbegä jurnalistlarğa birelgän.
Xäzer, xäyer bezdä dä telägän keşe üzençä qılana. Watanım Tatarstan gäzitendä bilgele cırçı räseme quyılğan zur ğına mäqälä basıldı. Mäqäläneñ baş iseme bolay quyılğan: Alsu kömänleme? Ällä niçek bulıp kitte, böten dönyağa bilgele estrada yoldızınıñ, tatar ğailäsendä tuıp, Angliädä uqığan, evrovideniedä zur büläkkä layıq bulğan çibär qıznıñ tup – turı mäğnäsendä eçke dönyasına xiç keräse kilmi. Aña layıqlı tatar yegete tabılğan bulsa, äybät bulır ide dä bit yuq bit. YÄ aqılı, yä qiäfäte, yä baylığı citmägänder potensial' tatar yegetläreneñ. Bezneñ tatar yegetläre basu, ferma, traktor tiräsendä kübräk butala. Şulay da Alsu kem belän yöreşä, ul qayçan balağa uzğan, anıñ yöklelege niçegräk ütüen hiç beläsem kilmi. Mäqälä avtorı yaña ğına kiäwgä çıqqan tatar qızın räxätlänep sügä, äyterseñ eşne şulay tözätep bula. Ä bit ul barıber Tatarstanda, Bögelmädä tuğan,Tatarstannıñ atqazanğan artistı, bıltır Qazannıñ 1000 yıllığına kilep buldıra alğan qädär tatarça cırladı, xätta ätkäyem isemle cırın respublika Prezidentına bağışladı. Anıñ bit tatar canlı häm onığı öçen ut yotıp torğan äbise bar. Şul äbi qulına Watanım Tatarstan gäzite kilep kersä. Häm ul Alsu kömänleme digän soraw östendä meñnärçä baş watuın belsä nişlär? Möğäen, ul jurnalistlarnı imansız dip sanar. Aña da, barıbızğa da şundıy zur däräcäle gäzitlärdän sotsial' tormış turında citdiräk, tiränräk mäğlümat kiräk. Äytik, xökümät aqçalarnı ğädel büläme, qaya küpme totıla, qaysı oyışma üz wazifasın niçek üti. Menä şul bulır ide süz irege. Ä bolay ginekolog, akuşerlar belergä tieşle mäğlümatnı dönyağa selkü ul inde süz irege digän süz tügel.
Menä şundıy aqıllı fikerne äytep min üzem senzurağa äylänep quydım. Äx, tıymasqa ide ul jurnalistlarnı, närsä yarağanın, ä närsäneñ yaramawın üzläre añlasınnar ide. Añlamağannarına tieşle türälär bik tiz añlata, tota da aqça birmi. Çığar qara gäziteñne, eşlät radioñnı. Süz irege bar, läkin aqça tüläp menä nindi min nindi uñğan, şäfqät'le keşe digän mäqälä yäki tapşıru çığaru irege dä bar. Aqçañ bulmasa bik miherbanlı bulıp ta, berkemgä dä bilgesez yäki yämsez keşe xälendä qalırğa da bula. Şul uq aqçağa aru ğına keşene bik yaman dip xurlatırğa da berkem tıymıy. Bigräk mäşäqätle närsä ikän bu matbuğat häm süz irege. Bügengä qädär açıq qına äytep bulmıy, ällä ul bar, ällä ul yuq. Ällä kiräk, xäçäte dä yuq. Menä şundıy şaqqattırğıç häm beraz mäğnäsez fikerne äyter öçen dä minem xaqım bar. Şulay buğay. Ällä yuqmı mikän?
Rimzil Väli
