Kürgäzmä “İran sänğäte häm mädäniätenä 6000 yıl” dip atala. Äsbaplar arasında arxeologik tabışlar zur urın bililär: yort kiräk-yaraqları, öy cihazları, qoral ürnäkläre, at dirbiäläre... Şulay uq İran sänğätenä xas bulğan medal''onnar, kalligrafiä yazmalar, bizäklär.
Kilüçelärneñ iğtibarın ayıruça cälep itkän berniçä sänğäti äyberlärne atap ta ütärgä kiräkter: qır käcäse räweşendä yasalğan şärab sawıtı, äkiäti canwarlar belän bizälgän altın podnos, may sawıtı kiterüçe qol qız, atqa taşlanuçı arıslan, törle-törle altın häm kömeş brasletlar, sawıtlar...
Läkin baytaq eksponatlar räsemdä genä. Monı añlap ta bula - qıyalarğa uyıp yasalğan rel''yeflı räsemnär häm yazmalar bit alar: şax üz yarannarı belän, Axemenid soldatları, Borınğı Farsı arxitekturası xäräbäläre...
Eksponatlarnıñ iñ ölkäne - Xucistanda tabılğan Haguzimbi xramı – bezneñ erağa qädär 3500 yıl, dielgän. İñ yäşläre – b.e.q. 500 yıl tiräse.
Boları räsemnär genä. Ämma çın äyberlär dä baytaq. Bälki nösxä genäder, şulay da yuğarı sänğäti ostalıqta yasalğannar: Şax üzeneñ yarannarı belän, Şax Xormoz doşmanın üterä, Böyek Dariy, Şapur, Baxram İkençe Alla qulınnan xakimiät simvolın ala...
Quyılğan äyberlär arasında Lidiä, Midiä, Assiriä, Babilon, Şumer, Aqqad istälekläre dä bar. Tik, nigäder, alar da İran mädäniäte äyberläre sıyfatında täqdim itelälär.
Şöker äle, Qıpçaq dalalarında tabılğan altın-kömeş sänğäti äyberlärne dä bu kürgäzmägä quymağannar. Yuğisä, Rusiä ğalimnäre alarnı da “farsı telle” skiflarğa büläk ittelär bit.
Qısqası, kürgäzmä belän tanışu farsılarnıñ ğorurlanırlıq närsäläre bar, häm näq şul İran xalqınıñ berdämlegenä, xalıqara çamasız basım astında da üz süzlärendä torırğa köç biräder, digän fiker dä uyatırlıq.
Ä menä törki xalıqlar qaldırğan tabıldıqlarğa xucalar tabıla tora. “Skif kurgannarı” ğına tügel-yl..
Altayda runik yazmalı kalendar'' tapqannar ide. Ermitaj direktorı Piotrovskiy alarnı “niçtoje sumnyaşesya” yapunnarğa büläk itte dä quydı. “Nigä soñ şundıy ğadi runik yazmağa iä bulğan yapunnar, anı taşlap, qatlawlı ierogliflarğa küçkännär?” – digän soraw belän bimazalanuçı da kürenmi. Şul uq Altaydan qazıp alınğan borınğı xanzadä (prinsessa) mumiäsen - cirle xalıqnıñ tabınu urınınnan alıp kittelär. Qaytaru taläbe belän çıqqannar ide dä, DNK dip ataluçı Dizoksiribonukleinovaya kislotasın, yäğni genetik kodların tikşerep qarağannar ikän - turı kilmi, di: prinsessa ariskaya rasadan, sez aziatlar, imeş.
Berwaqıt şulay “Mirovıye sivilizatsii” digän kitap belän tanışırğa turı kilgän ide.Anda kiterelgän 20 sivilizatsiädän 19 xucaları bulğan xalıqlar iseme atala: şumer, misır, grek, rim, urıs häm başqalar. Barı tik törkilärneñ Kul Tägin taşyazması tabılğan cirdäge mädäniät qaldıqları ğına xucasız – “Sivilizatsiä Minusinskoy kotlovinı” dip kenä atala. Törkilär turındağı uñay süzlärgä Rusiä kiñleklärendä “tabu” çäpälgänder inde, küräseñ...
Kürgäzmägä qaytsaq, anı açu tantanasında İrannıñ Rusiädäge ilçelege qarşındağı Mädäniät wäkillege citäkçese Möxämmät Mähdi İmaninur da kilgän ide. Anda tatar cämäğätçelege häm möselman dini idäräse wäkilläre dä qatnaştılar.
Ayrat İbrahim, Sember
