1957-nçı yılğı Bötendönya Yäşlär festivalenä bağışlap yazılğan şuşı cırda, ul caqta sovet ilendä formal'' östenlek birelgän "xalıqlar duslığı"na, tatulığına dan yañğırasa, yartı ğasır ütkännän soñ şul uq cirlärdä inde başqa törleräk süzlär işetelä. Misal öçen, "Rodina" partiäseneñ bıltırğı säyäsi reklamasında Rusiädä yäşäwçe çit keşelär çüp-çarğa tiñlänelä.
Ğömereneñ inde 30 yılın Volgograd şähärendä kiçergän taciq keşese Doniär Usmanov öçen çit keşelärgä qarata möğämäläneñ şulay tiskäregä üzgärüe teträndergeç ber närsä. Ul, üzeneñ 1974-nçe yılda Rusiägä uqırğa kilüen iskä töşerep, şul çaqta minem qaysı millättän buluım berkemne dä qızıqsındırmıy ide, dip belderä:
"Millätara mönäsäbätlär turındağı sorawlar ğomumän yuq ide, bez ul çaqta ber il idek, berkem dä sineñ nindi millättän, nindi dinnän buluıña iğtibar itmäde. Bez çağıştırmaça dus yäşädek", di Rusiäneñ Volgograd şähärendä yäşäwçe Doniär Usmanov.
Ä xäzer soñğı tikşerenülär şunı kürsätä - slavän qiäfäte bulmağan, yäğni qaraçäçle, könyaqtan çıqqan keşelär Mäskäw metrosında başqalarğa qarağanda militsiä tarafınnan 22 märtäbä yışraq tuqtatıla. Häm bu ber Mäskäwgä genä xas närsä tügel. Şul uq Volgogradta da bezneñ işelärgä bügen dokumentsız berqaya da barıp bulmıy, dip zarlana Usmanov.
Ämma bu süzlär hiçkenä dä, elek barısı da bik yaxşı ide digänne dä añlatmıy - belgeçlär, könküreş däräcädä rasaçıl näfrät, yä çit millät wäkillären kürä almaw sovet çorında da bar ide, bigräk tä urıslar arasında, dip belderä. Barı tik räsmi propagandanıñ ul çaqta dinsez, millätsez yaña sovet keşesen tärbiläwne alğa sörüe genä şul rasizmnı küpmeder bastırıp kilde, di alar. "Xalıqlar duslığı" älämen sovetlar Könbatışqa qarşı alıp barğan ideologik suğışında qullandı. Häm ul çaqta urısça uqırğa kilgän çit il keşeläre Mäskäw öçen bik kiräk ide.
Älege mönäsäbät üzgärtep qoru yıllarında da saqlandı. 1989-nçe yılda Piterburğa uqırğa kilgän kamerunlı Desire Defaut elekke çornı xäzergese belän çağıştırıp bolay di:
"Min äle xäterlim, bez monda uqırğa kilgändä, bezgä urıs mädäniäten Afrikada cäyelderüçelärgä qarağan kebek qarıylar ide. Xäzer isä bezgä höcüm itüçe üsmerlärdän, sez monı ni öçen eşlisez, dip sorağaç, alar, çönki çit il keşeläre bezneñ eş urınnarın ala, dip cawap qaytara", di Piterburda yäşäwçe qaratänle Defaut.
Çit keşelärgä möğämäläneñ kisken üzgärüenä Rusiädäge iqtisadi wäzğiatneñ awırayuı, häm bigräk tä ilgä kontrol'' itelmägän migratsiä dulqınnarı kilä başlawı da zur tä''sir yasadı. Sovet çorında küçep yörülär, passport eşläre, mäğlüm "propiska" tulısınça xakimiat qaramağında ide, xäzer isä rişwätçelek kiñ cäyelgän ildä çiklär tiz açıla ala. Moñardan tış, Putinneñ terrorğa qarşı dip başlağan çeçen suğışı da küpçelek urıslarnıñ möselmannarğa, ğomumän, slavän bulmağan xalıqlarğa mönäsäbäten tiskäre yaqqa üzgärtte.
Kärim Kamal
Ğömereneñ inde 30 yılın Volgograd şähärendä kiçergän taciq keşese Doniär Usmanov öçen çit keşelärgä qarata möğämäläneñ şulay tiskäregä üzgärüe teträndergeç ber närsä. Ul, üzeneñ 1974-nçe yılda Rusiägä uqırğa kilüen iskä töşerep, şul çaqta minem qaysı millättän buluım berkemne dä qızıqsındırmıy ide, dip belderä:
"Millätara mönäsäbätlär turındağı sorawlar ğomumän yuq ide, bez ul çaqta ber il idek, berkem dä sineñ nindi millättän, nindi dinnän buluıña iğtibar itmäde. Bez çağıştırmaça dus yäşädek", di Rusiäneñ Volgograd şähärendä yäşäwçe Doniär Usmanov.
Ä xäzer soñğı tikşerenülär şunı kürsätä - slavän qiäfäte bulmağan, yäğni qaraçäçle, könyaqtan çıqqan keşelär Mäskäw metrosında başqalarğa qarağanda militsiä tarafınnan 22 märtäbä yışraq tuqtatıla. Häm bu ber Mäskäwgä genä xas närsä tügel. Şul uq Volgogradta da bezneñ işelärgä bügen dokumentsız berqaya da barıp bulmıy, dip zarlana Usmanov.
Ämma bu süzlär hiçkenä dä, elek barısı da bik yaxşı ide digänne dä añlatmıy - belgeçlär, könküreş däräcädä rasaçıl näfrät, yä çit millät wäkillären kürä almaw sovet çorında da bar ide, bigräk tä urıslar arasında, dip belderä. Barı tik räsmi propagandanıñ ul çaqta dinsez, millätsez yaña sovet keşesen tärbiläwne alğa sörüe genä şul rasizmnı küpmeder bastırıp kilde, di alar. "Xalıqlar duslığı" älämen sovetlar Könbatışqa qarşı alıp barğan ideologik suğışında qullandı. Häm ul çaqta urısça uqırğa kilgän çit il keşeläre Mäskäw öçen bik kiräk ide.
Älege mönäsäbät üzgärtep qoru yıllarında da saqlandı. 1989-nçe yılda Piterburğa uqırğa kilgän kamerunlı Desire Defaut elekke çornı xäzergese belän çağıştırıp bolay di:
"Min äle xäterlim, bez monda uqırğa kilgändä, bezgä urıs mädäniäten Afrikada cäyelderüçelärgä qarağan kebek qarıylar ide. Xäzer isä bezgä höcüm itüçe üsmerlärdän, sez monı ni öçen eşlisez, dip sorağaç, alar, çönki çit il keşeläre bezneñ eş urınnarın ala, dip cawap qaytara", di Piterburda yäşäwçe qaratänle Defaut.
Çit keşelärgä möğämäläneñ kisken üzgärüenä Rusiädäge iqtisadi wäzğiatneñ awırayuı, häm bigräk tä ilgä kontrol'' itelmägän migratsiä dulqınnarı kilä başlawı da zur tä''sir yasadı. Sovet çorında küçep yörülär, passport eşläre, mäğlüm "propiska" tulısınça xakimiat qaramağında ide, xäzer isä rişwätçelek kiñ cäyelgän ildä çiklär tiz açıla ala. Moñardan tış, Putinneñ terrorğa qarşı dip başlağan çeçen suğışı da küpçelek urıslarnıñ möselmannarğa, ğomumän, slavän bulmağan xalıqlarğa mönäsäbäten tiskäre yaqqa üzgärtte.
Kärim Kamal