Umär xäzrät İdrisov, Tübän Novgorod möselmannarı Diniä näzaräte räise Rusiä möftiläre arasında iñ qaynarlarınnan sanala. Uylağanın äytä, yalğan pollitkorrektnost' dip, başqalar , poplar ni uylar ikän dip tormıy. Tatarstan möftie urınbasarı, Azatlıq radiosında ber tapşıruda, urıs ataqayları armiägä kerergä telilär digän närsägä qarata, başta tiskäre mönäsäbät beldergän ide. Soñraq, Kaliningradta şul uq Tatarstan möftie urınbasarı urıs poplarınıñ armiägä kerüne dä bernindi dä naçarlıq yuq, ä mullalar armiägä kermäsä dä bula, namaz uqır öçen mulla kiräkmi dip belderde.
Tübän Novgorod möftie Umär İdrisov, küptän tügel, Mäskäwdä din ähelläre qorıltayında: “Dönyawi cämğiättä däwlät uqu yortları tiräsendä çasovnyalar tözü, mäktäplärgä prawaslaw mädäniäten öyränüne mäcbüri itü, döres tügel. Armiägä bernindi din ähellären dä kertergä yaramıy” dip belderde.
Urıs çirkäwe wäkilläre dä cawapnı ozaq köttermäde. Urıs prawaslaw çirkäweneñ protiree Vsevolod Çaplin Urıs çirkäweneñ üseşe öçen, Umär xäzrätneñ belderüe naglıy dip bäyälände.
“Prawaslaw dineneñ Rusiädäge böten xalıqlar öçen üzbilgelänü kebek bäylänmäsä Bezneñ çirkäwneñ üseşen küz aldına da kiterep bulmıy” dip belderde. Monnan tış, mäktäptä, armiädä , matbuğatta prawaslawlarğa zur urın birelergä tieş, döresräge, ildä prawaslawlar küpme- şul protsentlardan çığıp dide. Monnan tış, Umär İdrisovnıñ belderüen ul doşmanı belderü dip bäyäläde. Ägär, dip kiñäş itte, Çaplin ataqay, mondıy tärtiplär, urıs dineneñ östenlege oşamıy ikän, başqalar üzenä oxşağan il ezläsennär dide
Ä tarix qabatlana. 1906 yılda, Rusiädä berençe däwlät duması saylana. Monda zur möselman fraksiäse dä bula. Şuşı duma utırışlarınıñ bersendä, ber qaragruh deputat, möselmannarğa Törkiägä küçenergä täqdim itä. Moña, tatar deputatı qarşı töşä. Mäğrur Tuqay, şul waqıt cawap itep şiğer yaza. Kitmibez dip atala ul şiğer. Döres, Sovet çorında, bu şiğer, Törkiägä küçenergä ügetlägän tatar millätçelärenä bağışlana dip öyrätelde. Xäzer, belgeçlär çının äytälär. Ul, tege urıs deputatına atalıp yazılğan. Häm axırı da urısça betä, Tuqay şiğereneñ. Yesli vam ugodno, tuda sami pojal'te gospada dip. Tuqay, şulay itep 100 yıl elek tatar-möselmannarnı Törkiägä quuçılarğa cawap birgän.
Çaplinnıñ, prawaslaw rusiä oşamıy ikän, başqa il ezlägez digän süzlärenä dä cawap birüçe tabıldı. Ul, Mäskäwdäge Watan dip atalğan xalıq-demokratik firqäse. Anıñ räise Möxämmät Minaçev qul quyğan belderüdä, mondıy süzlär bar. “Bez, Umär xäzrätkä qarata äytelgän süzläregezne , möfti xäzrätkä” qarata repressiälär belän yanaw dip qabul itäbez. Alay ğına da tügel, ä böten tatar xalqına yanaw bulıp yañğırıy. Bu namussız provokatsiä. Bälki, sezgä Çaplin äfände, Londonğa kitärgä kiräkter, üzegezgä. Anda bit sezneñ tanılğan familiädäşegez Çaplin yäşägän. Ä möfti İdrisov, üzeneñ tuğan cirendä yäşi. Sezdän ayırmalı bularaq, aña başqa il ezläwneñ kiräge yuq. Sez ägär keşe urıs çirkäwe tarixın belergä telämi ikän, başqa ilgä kitsen digän süzläregez belän artığın cibäräsez. Ä ni öçen möfti urıs çirkäwen tarixın belergä tieş soñ äle. Bu möselmannar öçen mäcbüri tügel.Närsä-närsä, ämma Umär xäzrät urıs çirkäwe tarixın kitaptan uqıp qına tügel, bezneñ xalıq köçläp çuqındırunı da yaxşı xäterli. Şul isäptän, Umär xäzrätneñ babaların da. Kilep çığa, Umär xäzrät üz Watanınıñ tarixın yaxşı belä, ä sez, urıs çirkäwe tarixı belän watan tarixın butıysız. ”
Älegä başqa tatar milli oyışmalarınnan da, din ähellärennän dä Çaplinnıñ başqa ilgä küçärgä digän täqdimnärenä bäha birgän bernindi dä belderü bulmadı.
Räfis Cämdixan.
