100 yıl elek , 1906 yılnıñ 16 avgustınnan 21 yünenä qädär Tübän Novgorodta Bötenrusiä möselmannarınıñ Öçençe qorıltayı uza. Äytergä kiräk, möselmannar tormışınıñ möhim problemaları äle 1905 yılnıñ avgustında Berençe syezdda uq quyıla. 1906 yılnıñ ğinwarında Peterburgta uzğan İkençe syezdda möselmannar firqäseneñ Ustavı häm programması qabul itelä. Yartı yıl ütügä çirattağı qorıltay. Ğomumän, 1906 yıl möselmannar öçen ömet yılı bula häm bu syezdğa da alar zur ömet bağlıylar. Syezdda ul waqıtnıñ tanılğan eşlekleläre: Topçibaşev, Gasprinskiy, Apanaev, Alkin, Aqçurin, Bigiev häm başqalar qatnaşa.
Syezdğa kerü tüläwle bula.
Qorıltay möselmannarnıñ säyäsi firqäse bulırğa tieş digän qarar çığara häm 15 keşedän torğan Üzäk komitet saylap quya. Üzäk komitet üz çiratında öç keşedän byuro saylarğa tieş bula. Peterburgta daimi yäşäwçelärdän. Alarğa xezmät xaqı da tülänergä tieş bula.
Qorıltay kön tärtibenä möselmannarğa qağılışlı küp kenä problemalarnı quya häm xäl itärgä tırışa, şul isäptän baytaq yıllar däwamında barğan ärmän -möselman konfliktın.
Dürtençe qorıltay 1907 yılnıñ 10 avgustında cıyılırğa tieş bula.
Öçençe qorıltay turında täfsilläbräk Peterburgnıñ töbäk öyränüçese Al'mira Tahircanova söylär.
Ni öçen syezdnı Peterburgta tügel, ä Tübän Novgorodta uzdırırğa bulalar?
Çönki Tübän Novgorodta avgust ayında yärminkädä bik küp xalıq cıyıla, Rusiäneñ törle töbäklärennän 2 meñläp keşe. Säwdägärlärneñ şaqtıy öleşe möselmannar. Säwdägärlär ul waqıtta cämğiätneñ iñ aktiv äğzası.
-Syezda nindi sorawlar qaralğan?
1905 yılnıñ 17 oktäberendä iğlan itelgän ireklär tormışqa aşmıy .Başta şul turıda söyläşälär.Annan dini eşlär belän idärä itügä üzgäreşlär kertü. İñ citdi sorawlarnıñ berse -mäktäp häm mädräsälär reforması.
-Belem birü programmasına nindi üzgäreşlär kertergä cıyınalar?
Başlanğıç mäktäp barça 8 yäşe tulğan balalar öçen mäcbüri bulırğa tieş. Uqu yılı awıllarda berençe oktäberdän 15 aprel'gä qädär, şähärdä berençe sentäberdän 15 mayğa xätle däwam itä. Uqıtuçılar öçen 2 yıllıq seminariä açu küzdä totıla. Qızlar mäktäbe öçen uqıtuçılar Qazan, Baqı, Baxçisaray häm başqa şähärlärdä äzerlänergä tieş. Uqıtu programmasına matematika, astronomiä, filosofiä däresläre, farsı, ğäräp häm başqa şärıq telläre kerergä tieş bula. Mädräsä uqıtuçılarına imam bulu mäcbüri tügel
Dini eşlär belän 5 möfti idärä itärgä tieş. Alarnı 5 yılğa saylap quyarğa tieşlär, dini eşlärne yaxşı belgän, äxlaqi yaqtan ürnäkle häm zaman taläplären yaxşı belgän din eşlekleläre arasınnan..Ul möftilärneñ yuridik sorawlar buyınça kiñäşçeläre bulırğa tieş. Yuğarı belemle möselman yuristlarınnan. Möftilärneñ eşe belän citäkçelek itü Räsül Ulamğa yöklätelä. Räsül Ulam möselmannarnıñ ixtıäcların turıdan turı imperatorğa citkerep torırğa tieş bula.
-Bu plannar tormışqa aşamı soñ?
Yuq, bu syezdnıñ da plannarı tormışqa aşmıy. Berençe, İkençe syezdnıqı kebek.. Ä inde Dürtençe syezd xökümät röxsäte belän fäqät 1914 ğına uzdırıla.
Gölzadä Kamalova, Sankt- Peterburg
