Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatarstan nifete mäñgelekme?


Mäktäplärdä uqığanda, nifetneñ distä yıllar eçendä tügel, ä million yıllar buyına barlıqqa kilgäneñ uqıp üstek. Şuña kürä anı tabiği baylıq dip atıylar da inde. Yäğni, keşe qulı timiçä genä, Xodaydan birelgän büläk. Cir şarı tügäräk bulsa da, anıñ astında cir mayı, nifet tulıp yatmıy. Bertigez tügel. Ä ayırım urınnarda ğına. Tatarstan şundıy bäxetle cirdä urnaşqan. Tabiği baylıqları - küz timäslek. Küz timäslek tä anısı, ikençe yaqtan adäm qulı tigän äyber tuzmıy, yäki betmi qalmıy. Tatarstanda nifet, cir astınnan üze bärep çıqtı. Elekkege SSSRda, Tatarstannıñ Romaşkina awılı yanındağı urın nifetne iñ küp bire torğan cir ide. Annarı ul ikençegä qaldı. Seber dä cir mayı tabıldı. SSSR kebek imperiäne tuydırıp ta, anıñ xärbi sänäğäten t totıp ta torırğa kiräk bit. Ä suırttılar Tatar cirennän nifetne, äy suırttılar. Nifet çığa başlağan yıllarda, Tatarstan cirennän 100 meñlägän tonna nifet alalar ide yılına. Menä şul yıllardan birle alıp barılğan statistikağa qarasañ, Şaqqatmalı xäl. 1970 yılda, yılına 102 million tonna nifet çığarsalar, mäsälän 1985 yılda ul 50 millionğa qala. Soñğı yıllarda 26 million tonnağa qaldı. Xäzer inde nifet çığaru beraz üseştä. Däwlät citäkçeläre 30 million tonnağa citkeräbez dip söylilär. Bu nifet satudan kergän aqça qaya küpme kitä – monısı başqa mäsälä. Här xäldä Rusiäneñ nifettän kergän barlıq keremeneñ 70 protsentın Tatarstan häm tağın ike töbäk tutırıp bara. Ä Rusiä iqtisadı şuşı nifetkä genä tayana da inde. Färit Şahidullin, Tatarstan premyer ministrınıñ nifet häm faydalı qazılmalar bunça kiñäşçese, Tatarstan tağın 30 yıl buyına nifet çığara la. Annarı betäçäk dip beldergän ide. Bügen ük, Tatarstanda nifetneñ, 30 million tonna ğına çığu säbäpläre kün kebek açıq. Betep bara. Xäzer inde ul, cir astında diñgez kebek cäyräp yatmıy. Diñgeze suırtıp betelgän. İnde, ğadi tel belän äytkändä.YU cıyın quış, yarıqlardan nifet suırtalar. Ä bu qatlawlı eş. Şuña kürä, ällä nindi yaña texnologiälär ezläp tabalar. Rusiä genä tügel, ä Tatarstannıñ da byudjetı nifetkä qorılğan. Ul iqtisadınıñ totrıqlılıq nigeze. Respublikada bügen, şuşı totrıqlılıqnı tä'min itär öçen 15 läp nifet şirkäte eşli. Älbättä iñ erese Tatneft'. Läkin, 30 yıldan soñ ni buldı. Respublika ğalimnäre wä türäläre, xäzer ük inde, nifet çığaruğa ğına tügel, ä nifetne Respublikada uq eşkärtergä kiräk dilär. Monıñ öçen ber benzin yasaw zavodı tözelde dä inde. Ä bit, bulğan äyberne genä eşkärtep bula. 30 yıl ul ozın ğömer tügel. Nifet betsä, Respublika ni närsä belän qala. Ağulanğan qırlar, ubılırğa torğan cirlär belänme? Küplärne borçığan bu sorawğa ber ömet çatqısı bulıp, cawap tabıldı. Bu cawap älegä faraz räweşendä genä. Rusiä Fännär akademiäseneñ Nifet häm gaz problemnarı institutı ğalimnäre, nifet, älegä qädär bez öyrängän million yıllar däwamında barlıqqa kilmi dilär. Ä ul berniçä distä yıl arasında da barlıqqa kilä ala. Häm tabiği räweştä. Nifet barlıqqa kilü- geologiä probleması tügel. Monda klimat zur rol' uynıy dip baralar ğalimnär. Uglevod küp qullanılğan cirdä - nifet barlıqqa kilä tora. Rusiädä mondıy urın ike genä cirdä, berse Çäçänstan häm ikençese Tatarstan. Şuña kürä dilär ğalimnär, bu urınnarda nifet zapası betmäs. Tieşle şartlar bulğanda dip tä östilär. Rusiä ğalimnäreneñ çınbarlıqqa yaqın bu farazı, nifet barlıqqa kilü fänendä zur açış bulıp sanala. Bu bit, nifet häm gaz cir şarında mäñge betmäyäçäk digän süz. Ägär ğalimnärneñ bu farazı tormışta raslansa, Tatarstan äle ozaq yıllar üz xalqın da, Rusiäneñ başqa aç töbäklärendä tuyındırıp toraçaq digän süz.

Räfis Cämdixan

XS
SM
MD
LG