1991 yılnıñ 19-nçı avgustında Rusiä vitse prezidentı Aleksandr Rutskoy "Min sezne iptäş oditserlarnı, soldatlarnı, matrosslarnı xalıqqa, ata-analarığızğa, abıy-señelläregezgä qarşı çıqmasqa çaqıram" dip möräcäğät itte.
"Min sezne namusığız, añığız, yörägegez quşqança eş itärgä çaqıram. Bügen il yazmışı, anıñ irekle demokratik üzeşe yazmışı sezneñ qulığızda" dide Rutskoy.
Anıñ bu möräcäğäte şaqtıy näticäle buldı. Tanklar uz urınnarına bassa da soldatlar fetnäçelärgä qarşılıq kürsätü öçen uramnarğa çıqqan meñnärçä mäskäwlelärgä atudan tıyılıp qaldı.
Kürenekle dissident häm keşe xoquqların yaqlawçı Yelena Bonner Azatlıq Radiosına "Säğät sigezdän soñ Yuriy Samodurov şatlıratıp televizonı qabızırğa quştı. Qabızğaç andağı böten yözlärne dä bulğan xällärne dä kürdem. Telefon yanına utırıp böten keşegä şaltırata başladım. Min şaqtıy küp keşelär belän aralaşam. Min barısına da Mäskäw şähär şurası yanına barırğa quştım. Äle beräw dä ni bulğanın belmi ide bit. Soñraq säğät tuğızlar-unnar tiräsendä miña şähär şurasınnan şaltıratıp anda bezneñ küp kenä keşelärebez cıyılğanlığın äyttelär. Aq Yortqa baruların äyttelär häm min dä Aq Yortqa kittem" dide.
Boris Yeltsin ul könnärdä qarşılıqnıñ töp simvolına äwerelde. Ul Rusiä älämen kütärep tank östenä menep bastı häm xalıqnı qarşılıq kürsätergä çaqırdı.
Fetnäçelär ciñelde. Gorbaçev Qırımnan Mäskäwgä kikrige şiñgän xäldä qayttı. Fetnädän soñ uq Yeltsin Azatlıq Radiosına Gorbaçev bulmağanda Sovetlar Berlege üzgärde dide.
"Minemçä prezident Gorbaçevnıñ başqa Rusiä qaytuı da möhim. Ul başqa ilgä qayttı. Kiçä min anıñ belän yartı kön buyı bulıp reformalarnı, demokratik üzgäreşlärne däwam itü turında söyläştem. Häm ul miña demokratiädän, anıñ üzeşennän, mondıy fetnälärgä yul açuçı tınıç reformalar tügel, ä radikal reformalardan başqa alğa barıp bulmawın nihayät añlağan sıman kürende. Ul miña KPSSnıñ citäkçe rolen bererergä kirägen dä añlağan sıman kürende" dide Yeltsin.
Ämma bügen ul çaqta Yeltsin äytkän demokratiä nindi xäldä soñ?
Matbuğat çaraların, xökümättän tış oyışmalarnı bastırular, YuKOS eşe, töbäk başlıqların saylawnı beterep bilgeläp quyuğa küçü, Çeçnä suğışı, säyäsi oppozitsiäneñ bik köçsez bulıp qaluı Rusiädäge demokratiä torışındağı qara taplar.
Chatham House üzägeneñ Rusiä häm Yewraziä bülege citäkçese James Nixey Rusiädä liberal demokratiä sınawınıñ uñışsız tämamlanuı kürenä di.
"Prezident Putinnıñ reytingı bik yuğarı buluın, 2000-nçı yıl belän çağıştırğanda tormış däräcäseneñ şaqtıy kütärelüen, köçle häm bäysez buluın isäpkä alğanda, bolar Rusiälelärgä gubernatorlarnı bilgeläw yäki xökümättän tış oyışmalarğa qarağanda küpkä möhimräk. Küpçelek rusiälelär dä, küpçelek inglizlär dä xökümättän tış oyışmalarnıñ ni ikänen belmi. Alarnıñ ğadi rusiälelärneñ tormışına ällä ni täesir bulmawın äytergä dä kiräkmi" di Nixey.
Bügen inde fetnäçelär belän Aq Yort yanına cıyıluçılar, demokratlar belän alarğa qarşı bulğannar arasındağı açıq büleneş tä yuqqa çıqtı. 2004-nçe yılda prezident Putin fetnäçelärneñ bersen, Dmitriy Yazovnı näticäle ictimağıy eşçänlek öçen medal belän büläkläde.
Küptän tügel Mäskäwdäge Levada üzäge ütkärgän fiker beleşü xalıqnıñ fetnäçelärgä häm 91-neñ avgustı waqıyğalarına mönäsäbäte üzgärüen küräsätä. Fiker beleşüdä qatnaşqannarnıñ 22 protsentı ul çaqta Yeltsinnı yaqlağannarın äytkän. Ämma 15 yıl soñraq 52 protsent fetnäçelär dä Yeltsin da döres eşlämägän dip isäpli.
Üzäk citäkçese Levada bügen Rusiälelärneñ demokratiägä ällä ni östenlek birmi di.
"Xalıq demokratiä, demokratik qorılış, ğömümi saylawlar bik möhim dip isäplämi. Rusiä xalqı öçen iñ möhime ğailä, iqtisadıy wäzğiät, finans, inflätsiä, eşsezlek, cinayätçelek häm başqa närsälär" di Levada.
Naif Aqmal, Praga.
"Min sezne namusığız, añığız, yörägegez quşqança eş itärgä çaqıram. Bügen il yazmışı, anıñ irekle demokratik üzeşe yazmışı sezneñ qulığızda" dide Rutskoy.
Anıñ bu möräcäğäte şaqtıy näticäle buldı. Tanklar uz urınnarına bassa da soldatlar fetnäçelärgä qarşılıq kürsätü öçen uramnarğa çıqqan meñnärçä mäskäwlelärgä atudan tıyılıp qaldı.
Kürenekle dissident häm keşe xoquqların yaqlawçı Yelena Bonner Azatlıq Radiosına "Säğät sigezdän soñ Yuriy Samodurov şatlıratıp televizonı qabızırğa quştı. Qabızğaç andağı böten yözlärne dä bulğan xällärne dä kürdem. Telefon yanına utırıp böten keşegä şaltırata başladım. Min şaqtıy küp keşelär belän aralaşam. Min barısına da Mäskäw şähär şurası yanına barırğa quştım. Äle beräw dä ni bulğanın belmi ide bit. Soñraq säğät tuğızlar-unnar tiräsendä miña şähär şurasınnan şaltıratıp anda bezneñ küp kenä keşelärebez cıyılğanlığın äyttelär. Aq Yortqa baruların äyttelär häm min dä Aq Yortqa kittem" dide.
Boris Yeltsin ul könnärdä qarşılıqnıñ töp simvolına äwerelde. Ul Rusiä älämen kütärep tank östenä menep bastı häm xalıqnı qarşılıq kürsätergä çaqırdı.
Fetnäçelär ciñelde. Gorbaçev Qırımnan Mäskäwgä kikrige şiñgän xäldä qayttı. Fetnädän soñ uq Yeltsin Azatlıq Radiosına Gorbaçev bulmağanda Sovetlar Berlege üzgärde dide.
"Minemçä prezident Gorbaçevnıñ başqa Rusiä qaytuı da möhim. Ul başqa ilgä qayttı. Kiçä min anıñ belän yartı kön buyı bulıp reformalarnı, demokratik üzgäreşlärne däwam itü turında söyläştem. Häm ul miña demokratiädän, anıñ üzeşennän, mondıy fetnälärgä yul açuçı tınıç reformalar tügel, ä radikal reformalardan başqa alğa barıp bulmawın nihayät añlağan sıman kürende. Ul miña KPSSnıñ citäkçe rolen bererergä kirägen dä añlağan sıman kürende" dide Yeltsin.
Ämma bügen ul çaqta Yeltsin äytkän demokratiä nindi xäldä soñ?
Matbuğat çaraların, xökümättän tış oyışmalarnı bastırular, YuKOS eşe, töbäk başlıqların saylawnı beterep bilgeläp quyuğa küçü, Çeçnä suğışı, säyäsi oppozitsiäneñ bik köçsez bulıp qaluı Rusiädäge demokratiä torışındağı qara taplar.
Chatham House üzägeneñ Rusiä häm Yewraziä bülege citäkçese James Nixey Rusiädä liberal demokratiä sınawınıñ uñışsız tämamlanuı kürenä di.
"Prezident Putinnıñ reytingı bik yuğarı buluın, 2000-nçı yıl belän çağıştırğanda tormış däräcäseneñ şaqtıy kütärelüen, köçle häm bäysez buluın isäpkä alğanda, bolar Rusiälelärgä gubernatorlarnı bilgeläw yäki xökümättän tış oyışmalarğa qarağanda küpkä möhimräk. Küpçelek rusiälelär dä, küpçelek inglizlär dä xökümättän tış oyışmalarnıñ ni ikänen belmi. Alarnıñ ğadi rusiälelärneñ tormışına ällä ni täesir bulmawın äytergä dä kiräkmi" di Nixey.
Bügen inde fetnäçelär belän Aq Yort yanına cıyıluçılar, demokratlar belän alarğa qarşı bulğannar arasındağı açıq büleneş tä yuqqa çıqtı. 2004-nçe yılda prezident Putin fetnäçelärneñ bersen, Dmitriy Yazovnı näticäle ictimağıy eşçänlek öçen medal belän büläkläde.
Küptän tügel Mäskäwdäge Levada üzäge ütkärgän fiker beleşü xalıqnıñ fetnäçelärgä häm 91-neñ avgustı waqıyğalarına mönäsäbäte üzgärüen küräsätä. Fiker beleşüdä qatnaşqannarnıñ 22 protsentı ul çaqta Yeltsinnı yaqlağannarın äytkän. Ämma 15 yıl soñraq 52 protsent fetnäçelär dä Yeltsin da döres eşlämägän dip isäpli.
Üzäk citäkçese Levada bügen Rusiälelärneñ demokratiägä ällä ni östenlek birmi di.
"Xalıq demokratiä, demokratik qorılış, ğömümi saylawlar bik möhim dip isäplämi. Rusiä xalqı öçen iñ möhime ğailä, iqtisadıy wäzğiät, finans, inflätsiä, eşsezlek, cinayätçelek häm başqa närsälär" di Levada.
Naif Aqmal, Praga.