Yekaterinburg şähäre üzägennän yıraq tügel iske tatar ziratı urnaşqan. Bu zirat tarixi bäyägä iä bulıp, xaqlı räweştä arxitektura häykäle dip sanalırlıq. Biredä Yekaterinburg şähäre häm Urta Ural tarixında zur urın alıp torğan danlıqlı şäxeslär cirlängän. Alar arasında ataqlı säwdägärlär Ağafurovlar dinastiäsennän biş keşe, şul isäptän dinastiägä nigez saluçı Xisametdin Ağafurov (1831-1883) häm XIX ğasırnıñ ikençe yartısında yäşägän tatar säwdägärläre Äbübäkerovlar näsele dä bar. Alarnıñ qäber taşları da, osta hönärmännär tarafınnan qalligrafik ğäräp xärefläre belän yazılğan bulıp, tarixi bäyägä iä sanala.
Xäzerge waqıtta zirat räsmi räweştä yabıq, 1964 yıldan soñ biredä cirläw röxsät itelmägän. Zirat qapqası aldında cıynaq qına yäşelgä buyalğan ağaç yortta zirat qarawçı Ğäliä apa Äxmätşina üzeneñ ğäiläse belän inde qırıq yılğa yaqın yäşägän. Moña qädär ul-bu bulmağanlıqtan, zirat ta, yäşel yort ta tınıç qına tora birde. Ämma soñğı waqıtta bu izge cir tiräsendä küp kenä küñelsez waqiğalar bula başladı.
Küptän tügel Yekaterinburg şähäre ğammäwi mäğlümat çaraları arqılı şuşı tatar ziratında qayber qäberleklärneñ taşların cimergännär häm zirat qarawçısınıñ yortına zıyan kitergännär ikän digän xäbär taraldı. Tuğan tarixına bitaraf bulmağan tatar yäşläreneñ berse, möselman oyışmalarına yuridik yärdäm kürsätüçe Sirin Zaripov söyläwençä, dustı Danil belän tatar ziratında bulıp, tarixi qäberlärne qarap qaytqannan soñ, alar anda ömä kiräk digän qararğa kilgännär. Dusların çaqırğannar, möselmannar cämğiätlärenä möräcägät itkännär. Annan soñ zirat qarawçı yortına şul turıda söyläşergä barğannar. Zirat qarawçı apa alarğa bilgesez keşelärneñ yortnıñ täräzälären watuları, törleçä qurqıtuları turında söylägän. Sirin belän Danil massaqüläm mäğlümat çaralarına xäbär itärgä bulğannar.
Televidenieda tatar ziratında bulğan xällär turında kürsätelgännän soñ, tatar yäşläre başlanğıçı belän ziratta ömä yasaldı. Ömägä xalıq küp cıyıldı. Biredä Yekaterinburg şähärendä yäşäwçelär genä tügel, Perwourälski, Yuğarı Pışma mäçetlärenä qarağan möselman idaräläre dä aqtiv qatnaştı. İske ziratnı tazartıp, çistartıp taşlandıq xäldän beraz yaraqlı xälgä kiterdelär. Küptän qul timägänlektän, biredä yañartası eşlär küp ikänlege açıqlandı.
Ämma waqiğalar kötelmägän yaqqa borılıp kitte. Könnärdän ber könne zirat qarawçısı Ğäliä apa Äxmätşina yortına ut törtep yandırdılar. Bäxetkä qarşı, yortta yäşäwçe 77 yäşlek Ğäliä apa, anıñ qızı häm öç onığı sälamätlegenä zıyan kilmäde. Ämma ğäilä uramda qaldı. Sirin Zaripov fikerençä, bu ğädi xuliğannar qulı eşenä oxşamağan. Zur aqça artınnan quuçı käsepçelär eşe bulmağayı, di Sirin.
Çınlap ta, zirat urnaşqan urın zur käsep belän şöğellänep, aqça artınnan quuçı eşquarlar öçen maylı qalca bulıp kürenerlek äybät cirgä urnaşqan. Zirat östenä basıp diärlek zamança taşpulatlar, zur meğapolıysnıñ säwdä häm küñel açu üzäkläre tözelep kilä. Ämma isbatlanmağan cinayättä berkemne dä ğäipläp bulmıy.
Tatar ziratı belän bulğan bu xäl şuşında tuıp üskän, bu cirgä tamırı belän berekkän keşelärne bik borçıy. Ölkän yäştä buluına qaramastan, yanğınnan soñ här kön sayın diärlek biregä Sara digän apa kilep yöri, qoymalarnıñ tözeklegen, qäber taşlarnı barlıy. Sara apanıñ änise biredä cirlängän, ätise sowet zamanında biredäge yortqa namazlar uqırğa, dini bäyrämnär oyıştırırğa yörgän. Şuña kürä biredäge xällärne yörägenä bik yaqın ala ul. “Bu ziratnı bez berkemgä dä birmibez, zinhar öçen yärdäm itegez bezgä”, - di ul.
Sara apa söyläwençä, tatar ziratına bulğan mönäsäbät biredä genä tügel. Monnan berniçä yıl elek Uralmaş ziratındağı tatarlarğa bülep birelgän öleşne dä xaqimiät kisep, ğarajlar tözü öçen bilgelägän. Xaqimiät artınnnan da, arxitektura bülege artınnan da ul waqıtta küp yördek, faydası ğına bulmadı, di ul. Bez bit töp xalıq, nigä bezgä qarata şundıy mönäsäbät ikän dip uftanıp ta quya.
Xäzer möselman dinendäge märxümnärne cirläw öçen şähär çitendä, Sadowıy bistäse yanında cir bülep birelgän. Ä şähär urtasındağı tarixi ziratnı saqlap qalu biredä yäşäwçe möselman idaräläreneñ genä tügel, barlıq milli häm räsmi oyışmalarnıñ da iğtibar üzägendä. Tatarstannıñ Uraldağı daimi wäkile urınbasarı Xäydär Ğilfänov äytüençä, daimi wäkillek bu mäsälä buyınça Yekaterinburg şähär xaqimiätenä möräcägät itärgä cıyına. Şulay uq Ağafurovlar qäberlegen çistartıp, tözek xäldä totu öçen tatar yäşläre belän eş alıp barabız, äledän-äle ziratta ömälär bulıp toraçaq, di ul.
Yekaterinburg şähär xaqimiätenä bu könnärdä törle möselman dini oyışmalarınnan iske tatar ziratı yazmışı turında borçılıp xatlar yawa. Yekaterinburg şähärennän Raxman mäçete äğzaları, Yuğarı Pışmadan Äl-Boxarıy isemendäge möselmannar cämğıyate, Swerdlovski ölkäse möselmannarınıñ Qazıyat idaräse tarixi izge urınnı saqlap qalu, anı kiräkle däräcädä totu yulların täqdim itälär. Yanğınnan soñ uramda qalğan zirat qarawçısı ğäiläse turında qayğırtıp, Swerdlovski ölkäse möselmannarınıñ Qazıyat idaräse yanğan yort urınına doğa qılu yortı salırğa häm zirat qarawçısı öçen yort salıp birergä röxsät sorap möräcägät itte. Yort salu çığımnarın tatar eşmäkärläre kütärergä äzer. Ämma xaqimiät tarafınnan rizalıq almıy torıp, bu eşkä totınu mömkin tügel. Älegä cawap yuq.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg
Xäzerge waqıtta zirat räsmi räweştä yabıq, 1964 yıldan soñ biredä cirläw röxsät itelmägän. Zirat qapqası aldında cıynaq qına yäşelgä buyalğan ağaç yortta zirat qarawçı Ğäliä apa Äxmätşina üzeneñ ğäiläse belän inde qırıq yılğa yaqın yäşägän. Moña qädär ul-bu bulmağanlıqtan, zirat ta, yäşel yort ta tınıç qına tora birde. Ämma soñğı waqıtta bu izge cir tiräsendä küp kenä küñelsez waqiğalar bula başladı.
Küptän tügel Yekaterinburg şähäre ğammäwi mäğlümat çaraları arqılı şuşı tatar ziratında qayber qäberleklärneñ taşların cimergännär häm zirat qarawçısınıñ yortına zıyan kitergännär ikän digän xäbär taraldı. Tuğan tarixına bitaraf bulmağan tatar yäşläreneñ berse, möselman oyışmalarına yuridik yärdäm kürsätüçe Sirin Zaripov söyläwençä, dustı Danil belän tatar ziratında bulıp, tarixi qäberlärne qarap qaytqannan soñ, alar anda ömä kiräk digän qararğa kilgännär. Dusların çaqırğannar, möselmannar cämğiätlärenä möräcägät itkännär. Annan soñ zirat qarawçı yortına şul turıda söyläşergä barğannar. Zirat qarawçı apa alarğa bilgesez keşelärneñ yortnıñ täräzälären watuları, törleçä qurqıtuları turında söylägän. Sirin belän Danil massaqüläm mäğlümat çaralarına xäbär itärgä bulğannar.
Televidenieda tatar ziratında bulğan xällär turında kürsätelgännän soñ, tatar yäşläre başlanğıçı belän ziratta ömä yasaldı. Ömägä xalıq küp cıyıldı. Biredä Yekaterinburg şähärendä yäşäwçelär genä tügel, Perwourälski, Yuğarı Pışma mäçetlärenä qarağan möselman idaräläre dä aqtiv qatnaştı. İske ziratnı tazartıp, çistartıp taşlandıq xäldän beraz yaraqlı xälgä kiterdelär. Küptän qul timägänlektän, biredä yañartası eşlär küp ikänlege açıqlandı.
Ämma waqiğalar kötelmägän yaqqa borılıp kitte. Könnärdän ber könne zirat qarawçısı Ğäliä apa Äxmätşina yortına ut törtep yandırdılar. Bäxetkä qarşı, yortta yäşäwçe 77 yäşlek Ğäliä apa, anıñ qızı häm öç onığı sälamätlegenä zıyan kilmäde. Ämma ğäilä uramda qaldı. Sirin Zaripov fikerençä, bu ğädi xuliğannar qulı eşenä oxşamağan. Zur aqça artınnan quuçı käsepçelär eşe bulmağayı, di Sirin.
Çınlap ta, zirat urnaşqan urın zur käsep belän şöğellänep, aqça artınnan quuçı eşquarlar öçen maylı qalca bulıp kürenerlek äybät cirgä urnaşqan. Zirat östenä basıp diärlek zamança taşpulatlar, zur meğapolıysnıñ säwdä häm küñel açu üzäkläre tözelep kilä. Ämma isbatlanmağan cinayättä berkemne dä ğäipläp bulmıy.
Tatar ziratı belän bulğan bu xäl şuşında tuıp üskän, bu cirgä tamırı belän berekkän keşelärne bik borçıy. Ölkän yäştä buluına qaramastan, yanğınnan soñ här kön sayın diärlek biregä Sara digän apa kilep yöri, qoymalarnıñ tözeklegen, qäber taşlarnı barlıy. Sara apanıñ änise biredä cirlängän, ätise sowet zamanında biredäge yortqa namazlar uqırğa, dini bäyrämnär oyıştırırğa yörgän. Şuña kürä biredäge xällärne yörägenä bik yaqın ala ul. “Bu ziratnı bez berkemgä dä birmibez, zinhar öçen yärdäm itegez bezgä”, - di ul.
Sara apa söyläwençä, tatar ziratına bulğan mönäsäbät biredä genä tügel. Monnan berniçä yıl elek Uralmaş ziratındağı tatarlarğa bülep birelgän öleşne dä xaqimiät kisep, ğarajlar tözü öçen bilgelägän. Xaqimiät artınnnan da, arxitektura bülege artınnan da ul waqıtta küp yördek, faydası ğına bulmadı, di ul. Bez bit töp xalıq, nigä bezgä qarata şundıy mönäsäbät ikän dip uftanıp ta quya.
Xäzer möselman dinendäge märxümnärne cirläw öçen şähär çitendä, Sadowıy bistäse yanında cir bülep birelgän. Ä şähär urtasındağı tarixi ziratnı saqlap qalu biredä yäşäwçe möselman idaräläreneñ genä tügel, barlıq milli häm räsmi oyışmalarnıñ da iğtibar üzägendä. Tatarstannıñ Uraldağı daimi wäkile urınbasarı Xäydär Ğilfänov äytüençä, daimi wäkillek bu mäsälä buyınça Yekaterinburg şähär xaqimiätenä möräcägät itärgä cıyına. Şulay uq Ağafurovlar qäberlegen çistartıp, tözek xäldä totu öçen tatar yäşläre belän eş alıp barabız, äledän-äle ziratta ömälär bulıp toraçaq, di ul.
Yekaterinburg şähär xaqimiätenä bu könnärdä törle möselman dini oyışmalarınnan iske tatar ziratı yazmışı turında borçılıp xatlar yawa. Yekaterinburg şähärennän Raxman mäçete äğzaları, Yuğarı Pışmadan Äl-Boxarıy isemendäge möselmannar cämğıyate, Swerdlovski ölkäse möselmannarınıñ Qazıyat idaräse tarixi izge urınnı saqlap qalu, anı kiräkle däräcädä totu yulların täqdim itälär. Yanğınnan soñ uramda qalğan zirat qarawçısı ğäiläse turında qayğırtıp, Swerdlovski ölkäse möselmannarınıñ Qazıyat idaräse yanğan yort urınına doğa qılu yortı salırğa häm zirat qarawçısı öçen yort salıp birergä röxsät sorap möräcägät itte. Yort salu çığımnarın tatar eşmäkärläre kütärergä äzer. Ämma xaqimiät tarafınnan rizalıq almıy torıp, bu eşkä totınu mömkin tügel. Älegä cawap yuq.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg
