Tatarstanda zamança yagulıqqa ber çimal - bioetanol çığaruçı qorılış buldırırğa äzerlänälär. Citeşterü urını - Buya rayonınıñ Borındıq awılı häm Arçadağı awıl xucalığı kompleksı nigezendä bulır dip uylanıla. Bu xaqta sişämbedä Tatnefteximinvest xolding oyışmasınıñ utırışında äytelde. Benzinnıñ sıyfatın yaxşırtu öçen kiräkle bioetanolnı bäränge, solı, arpa, boday, raps häm başqa üsemleklärdän yasap çığarıp bula.
Äle monnan berniçä distä yıllar elek kenä yäm-yäşel bulıp üsep, sap-sarı çäçäkkä törengän raps sıyırlarnıñ awız suların kiterep torğan, söt arttıru üläne bulsa, irtägä bu üsemlektän alınğan matdä hawanı ağulıy torğan, bügenge köndä Rusiädä bäyäse kvartalğa ber tapqır artıp torğan benzinnı alıştıraçaq. Bu matdä benzinğa quşıla häm anı kiläçäk yağulığı dilär.
Närsä soñ ul kiläçäk yağulığı? Anı bioetanol häm sellyuloza etanolı dip tä yörtälär. Bioetanolnı ağaç yomıçqasınnan, awıl xucalığı üsemlekläre qaldıqlarınnan, ülännän, kukuruzdan häm Tatarstanda planlaştırılğança rapstan da citeşterelergä mömkin. Qara altın bazları sayıqqanda, tabılğan nefttän sıyfatlı benzin citeşterü könnän-kön qıyınlaşqanda bu yağulıq İdel buyı öçen aktualeräk bula bara.
Bioetanol turında İdel buyında ğına tügel, Atlantikanıñ tege yağında da uylanalar ikän. Quşma Ştatlar prezidentı Djordj Buş yıl başında yasağan möräcäğätendä yağulıqnıñ yaña töre turında bolay digän ide: “Bezneñ maqsat- etanolnıñ bu yaña tören 6 yıl eçendä başqa yağulıq törläre belän yarışırlıq itü. Bu häm başqa texnologiälär ölkäsendä alğa kiteş bezgä böyek maqsatqa ireşügä- 2025 nçe yılğa Urta könçığış illärennän kiterelä torğan neftneñ 75 % başqa tör yağulıq belän alıştıruğa kiteräçäk”.
Buş şuşı yul belän üz ilen ğäräp illärenä bulğan bäylelektän qotıldırırğa teli. Çönki Quşma Ştatlar neftneñ küp öleşen ul yaqlardan ala bit. Nindi dä yañalıq bulsa, totalar da Quşma Ştatlar belän çağıştıra başlıylar, di qayberäwlär. Başqa qıytğalarğa küz salıyq äle. Rusiäneñ kürşese Qıtay da bu yaña yağulıq turında uylıy ikän. Maqsatı 2008 nçe yılda Pekinda bulaçaq Olimpia uyınnarı başlanğançı il başqalasın saf hawalı itü. Ä menä barıbız da utırıp öyrergä xıyallanğan Vol''va maşínası da tizdän benzin urnına bioyağulıq qullana başlayaçaq. Şvetsia xökümäte Saab häm Vol''vo avtomobil'' şirkätläre belän bergä şundıy yağulıq qullana torğan yök häm ciñel maşínalar proektlıy başlağan. İnde könyaq Amerikağa kilsäk, Brazilia kiläçäktä bioyağulıqnı şikär qamışınnan citeşterep, ildäge 80% maşínalarğa benzin urnına bu yaña tör yağulıqnı salırğa uylıy.
Bioetanol turında Mäskäwdä uzğan 3 nçe xalıqara ximia sammitında da süz buldı. Akademik İlyä Moiseev yarım şayarıp, “Rusiädä motor yağulığı itep bioetanol citeşterü citdi problemalarğa kiterergä mömkin. Etanol ul bit spirt. Ä spirtnı Rusiädä eçälär”,- dide.
Dönya yaña yağulıq citeşterü şawqımında. Tatarstan älegä bu tör yağulıqnı raps orlığınnan alaçaq. Kiläçäktä arış, boday, borçaq, bäräñge basuları urnına raps utırtıla başlasa ni bulır? Yılına 300 meñ tonna raps mayı citeşteräçäk yaña zawod öçen xäyran ğına cir bilämäläre kiräk bulaçaq. Bügenge köndä şirkätkä cir öçen genä dä 3 gektar urman kiselgän.
Bu problemanı okean aryağı ğälimnäre dä kütärä. Waşingtondağı Xalıqara çimal institutınıñ ölkän iqtisadçısı Syüzi Grinxalg: “Böten neftne dä etanol belän alıştırırğa yaramıy. Bu mömkin xäl tügel. Xalıq böten uñdırışlı cirlärne dä texnik üsemleklär üsterügä birep beterergä riza bulır dip uylamıym”,- dide.
Bu süzlärdän kürengänçä, etanolnıñ artıq zur kiläçäge dä yuq kebek. Ämma belgeçlär äytüençä, yağulıqnıñ yaña törlären tikşerü tarmaqların finanslaw neftkä bäyälärneñ äle töşep, äle nıq kütärelep toruı belän bäylängän. Tatarstan öçen bu bigräk tä ähämiätle. Respublikada neft yatmalarınıñ külläre sayığä, töpkäräk töşkän sayın ul eşkärtügä awır bireşüçän kükertkä bayıraq bula bara. Şuña da anda xäzer alternativ neft turında yışıraq söylilär.
Nail Alan
