“Aq qalfaq”isemle xatın-qızlar oyışması äğzaları Bolğar häm Bilär tarixi-arxeologik tıyulıqları belän tanışıp qayttılar. Xäyer, Bolğarğa qarata “tanışu” süze bik ük döres tä bulmas – 1988-yıldan birle 125 çaqrım ğına aradağı Şähri Bolğarğa säyäxätlär yış oyıştırıla kilde. Ä menä Bilär - yırağra-a-aq. Säxätçelärneñ barısı da, diärlek, biredä berençe märtäbä. İzge dip sanalğan çişmä suın tatıp qaradılar, sawıtlarına da aldılar. Xucalar tawında namaz uqıdılar. “Biredä doğa qılsañ, teläkläreñ hiçşiksez qabul bulaçaq”, digän riwayät tä iskä alındı – härkemneñ dä üz omtılış-niätläre bar iç. Qızlar qäberlegendä dä doğa qıldılar - alar turında xalıq arasında yörgän ike riwayät belän tanıştılar. Menä berse: ilbasarlarğa bireşmäs öçen, 40 qız cıyılıp, taw başında nığıtma tözilär häm soñğı sulışlarına qädär köräşep häläk bulalar. İkençe riwat'ya buyınça, Watannı saqlawçı 12 qız doşmannar qulına elägä. Yawızlar alarnı tere kileş kümär öçen, üzlärennän qäber qazıtalar. Ämma yawız niät tormışqa aşmıy: qızlarnı moğciza qotqara – alar aqqoşqa äwerelep kükkä oçalar.
Säyäxätçelär Bilärdä eşläp kilüçe muzeyda da buldılar. Ayıruça iğtibarnı cälep itärlek eksponat – 922-yılda Bilärdä salınğan Cämiğ mäçet maketı. Maketı ğına şul – 2300 kvadrat metr mäydan bilägän gıybadätxanäneñ barı tik nigez taşları ğına qalğan. Mäçet kenä tügel – munça qaldıqları da borınğı däwlätebezneñ nindi oluğ üseşkä iä bulğanın kürsätä. Häm şanlı Bilärneñ bügenge xäle ayulap aluçılarnıñ tiñsez wäxşilegen açıq kürsätüçe şahit tä bulıp tora. Şanlı Bilär – üz çorında iqtisat yağınnan da, mädäniät buyınça da tiñsez däwlät başqalası – bügen rayon üzäge däräcäsenä dä layıq tügel. Şunlıqtan dadır inde, sıyfat häm uñaylıq yağınnan bügenge texnik üseş çorındağılardan da kamilräk kiem-salım, sawıt-saba, bizäneş äyberläre, zinnätle şaxmat fiğuraları, eş qoralları belän tanışırğa kilüçelär sanı belän maqtanıp bulmıy.
Barğanda häm qaytqanda uqıtuçılar Älfiä Alimova häm Naciä Nurmöxämmäteva tarixıbız, bügenge xälebez turında äñgämälär qordılar. Ozın yulnı cır-şiğır belän bizäwçelär dä tabıldı.
Säyäxätçelär, avtobus belän tä'min itkän öçen, “Akbars” bankınıñ Ul'yan filialı citäkçese Nuriä xanım Mäcitovağa räxmätlär uqıdılar.
Monısı - “Aq qalfaq” oyıştırğan çara. Ä “Tuğan tel” aktivistları Qazanğa – Xäter könenä cıyınalar. Bıyıl “İzge Bolğar cıyını” könendä Bötentatar ictimaği üzäge citäkçelege “Şähitlär istälegenä taw qalıqsın” digän möräcäğät qabul itkän ide. Häm ul Tälğät Bariev tarafınnan törle ölkälärdäge milli oyışmalarğa cibärelgän ide. Annan ber özek bolay yañğırıy: “Bez sezne, xörmätle watandaşlar, bıyılğı “Xäter könenä”, yäğni 15-oktäbergä qädär üzegez yäşägän cirlärdän taş-tufraq alıp, “Qazannıñ 1000 yıllığı” mäydanında urnaşqan “Bu urında şähit kitkännärgä häykäl quyılaçaq” dip yazılğan taş yanına kiterep öyärgä çaqırabız. 15-oktäberdä uzaçaq “Xäter könendä” isä bez aña “Şähitlär tawı” digän isem biräçäkbez. İzge ata-babalarıbız, şähitlär istälegenä taw qalqıp çıqsın!”.
Şuña äzerlek yözennän Semberneñ “Tuğan tel” oyışması taşlar tuplap quydı. Ber-ikeşär genä bulsa da, törle yaqlarda yörgän tanış-beleşlär yärdäme belän qaytarılğan taşlar. Çiläbe ölkäse Zlatoust şähärennän yıraq tügel Yevropa-Aziä çigennän, Başqortstannan, Çuaşstannan, Samar, Sember, Orenburg ölkälärennän, Tatarstannıñ Bawlı, Bögelmä rayonnarınnan. Qazanğa barğanda Bua, Apas, Qama tamağı, Yuğarı Oslan rayonnarı taşların da alıp barırğa isäp, dilär. Qazannı yaqlawda şähit kitkän babalarıbız ruxına häykäl açu buyınça Tatar cämäğätçelegeneñ 16 yıl buyı barğan tırışlıqları, bälki, şundıy ğına formada bulsa da tormışqa aşar.
Yuğisä, artqa borılıp qarasañ, oyat ta inde. Tatarstan xakimiäte dä bu xıyalnı tormışqa aşıruda anıq ğämällär qılğan ide. Proyekt äzerlände, urını bilgelände. Ura! diäse genä qalğan kebek ide dä... Tik, nigäder, piramida östenä töşäçäk yädrä – cimergeç qoral ğäräp imlası belän “bizälergä tieş” bulıp çıqtı. Monı bäxäs quptaru öçen maxsus eşlängän provokatsiä dip tä añlarğa buladır. Yuğisä, proyektnıñ mäğnäse dä şäp ide: Tatarstan, tatar xalqı piramida kebek nıq, tamırları tirän. Anıñ östenä faciğä kilä. Läkin bu – tatar betäçäk digän süz tügel, anıñ kiläçäge bar! Tänqit yädrä östenä yazılaçaq süzlär turında başlandı da, böten proyektnı yuqqa çığaru belän tämamlandı.
Bu bäxetsez häykälneñ yaña proyektı yasaldı. Urını da üzgärtelde: Qazansu yanında, Kreml' (Kirmän!) astında bulaçaq, didelär. “Tarix” qabatlana: bu proyekt ta tänqit utına totıldı. Häm haman da näticäse yuq äle. Här yaxşı niätne bäxäs sazlığına batırıp, yarıq tağaraq yanında utırularğa da çik quyarğa waqıttır inde, dilär “Tuğan tel” aktivistları.
Qızğanıç, dilär alar, Tälğät Barievnıñ bu öndäweneñ dä öndäw bulıp qına qaluı ixtimal. Härxäldä, oktäberneñ 8-yendä, yäkşämbe könne, “Azatlıq” radiosı aşa yañğırağan “Tügäräk östäl” söyläşüendä ul taş taw turında süz quzğatmadı. Häykäl turında süz bulsa da.
Ayrat İbrahim, Sember
