Qazan Kirmänendä monnan berniçä yıl elek urıs armiäseneñ xärbiläre tora ide. Qazan garnizonı. Annan, tege suverenitet öçen köräş başlanğaç, alarnı annan çığardılar. Şulay, milli xäräkät köräşä torğaç, prezident Şäymiev Qol-Şärif mäçeten tergezü, tatar söyäkläre östendä tözelgän Blagoveşçenie saborın yañartu turında färman çığardı. Tora bara, Kirmängä imperiä wä sovetlar çorında kerep tulğan törle ministrlıq- känsilärlärne çığardılar. Häm tıyulıq itärgä buldılar. Qazan Kirmäne xäzer matur. Böten turistlar soqlana dip söylilär. Küläme zur bulmasa da. Tarixı tirän wä qatlawlı. Menä bu tarixnı kürsäter öçen xäzer Qazan Kirmänendä distälägän muzey eşläyäçäk. Ermitaj – busı inde mäğlüm wä ğorurlanırlıq xäl. Watan suğışı muzeyı, tağın ällä närsälär. Tarix zur bit. Menä şuşı tarixnıñ kiñlegen bernärsä genä kürsätä almıy ide. Tatar tarixı muzeyı yuq bit. Cämäğät buldı. Sişämbedä Qazan Kirmänendä tatar däwlätçelege wä Tatarstan tarixı muzeyı açıldı. Bu ber muzey ğına tügel. Tulı ber kompleks. Söyembikä manarası, anıñ yanında 450 yıldan soñ cir astınnan qalqıp çıqqan Qazan xannarı törbäläre qaldıqları wä qäberleklär, häm tarixta Nurali mäçete dip telgä alınğan, soñraq basıp aluçılar anı göbernatornıñ saray çirkäwe itkän bina. Menä bu tatar tarixın wä Tatarstan ütkänen kürsäterlek ber kompleks. Tarixnı bik yaqın itkän, üzedä Tarix institutın citäklägän Rafael Xäkim söyli. Prezidentnıñ säyäsät buyınça kiñäşçese.
Tatarnıñ tarixı bit ul berniçä meñ yılnı üz eçenä ala. Ämma anıñ muzeye bulğanı yuq ide. Bu berençe muzey. Menä şunısı qäderle. Muzey hunnar çorınnan alıp, Törki qahanatlar, Bolğar, Altın Urda çorı, Qazan xanlığı häm Rusiä basıp alğannan soñğı çornı da, İdel-Ural, Tatarstan avtonom respublikası waqıtların da, xäzerge çornı da üz eçenä ala. Älege muzeynıñ konsepsiäsen Tarix institutı tözedeRafael Xäkim Azatlıqqa tilifun aşa şulay dip belderde. Nik tilfun aşa? Üzen kürep bulmadı. Çönki, muzey açılışı tantanasına Azatlıq xäbärçesen kertmädelär. Anıñ qarawı, däwlät qulında bulğan räsmi Tatar-inform agentlığı xäbärçese bulğan. Mäğlümatnı şunnan biräbez. Başta şunısın äytergä kiräk, tatar tarixı, anıñ däwlätçelege muzeyın, qayçandır şul däwlätlärne cimergän xalıq telendä açtılar. Bu tatar telenä dä älege muzeyda poçmaq tabılu ixtimalına sıltaw kebek buldı.
Dimäk, tatar-inform mäğlümatlarına qarağanda, muzey-kompleksnı açuda Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiev, vitse-premyer-mädäniät ministrı Zilä Wälieva, Däwlät şurası räiseneñ ike urınbasarı wä başqa türälär qatnaşqan.
Agentlıq yazuına qarağanda, muzey-kompleks bik matur kilep çıqqan. Anda, küp kenä tarixi eksponatlarnıñ küçermäläre bar ikän. Hunnar çorınnan alıp – bügenge çorğa qädär. Bügengeläre digännän, anda Suverenitet turındağı deklaratsiädä, Konstitutsiädä urın alğan. Muzeydan başqa alarğa xäzer türälärdä ixtıäc yuq. Monnan tış, prezidentnıñ büläkläre dä şuşında uq. İñ türdä prepodobnıy Sergey Radonejskiynıñ 1 stipendägese ikän.
Menä şundıyraq xällär. Tağın, muzey açılışında, işek töbendä militsiädän tış, Altın Urda suğışçıları kiemendäge ärtistlär basıp tordı. Tağın bu muzey tulılandırılaçaq ikän äle. Tağın bu tatar tarixı, anıñ däwlätçelegenä qarağan berdänber muzey. Ä ul, Qazan xanlığı çorında mäçet bulğan, soñraq çirkäw itelgän binada urnaşqan. Tağın, türälär, bu tatar tarixınnan sabaq ala torğan urın dilär. Näq İlsiyä Bädretdinova cırındağıça. Läkin bu sabaqnı ğadi xalıq qına tügel, türälär dä alsın ide. Muzey şäp. Läkin telne dä muzeyğa kerer xälgä qaldırmasınnar öçen. Däwlätçelekkä muzey buldı bit inde. Däwlät üze tügel, muzeyı bar. Dimäk ütkäne bar, ä kiläçäge bilgesez.
Räfis Cämdixan
