Kümäk xucalıqlar zamanında awıl xalqı suğan üsterep, şunı Xollandiä, Germaniägä satıp bayığan. Xäzer isä kümäk xucalıqlar tarqalsa da, Äläzän xalqı eşmäkärlege belän dan tota. İke meñgä yaqın xucalıq, awıl xalqı bersen-berse uzdırıp öylär sala, här yortta diärlek maşina, beräw tügel, xätta berniçä.
Şuşı görläp yäşäwçe tatar awılınnan könläşüçelär dä yuq tügel. Tirä yun'däge rus awıllarnı Äläzän belän çağıştırırlıq tügel. Rus xalqı bik ğäcäplänä - niçek bu tatar şulay tipterep yäşi belä? “Azatlıq” tıñlawçıları xäterläsä, küptän tügel “İzvestiä” gäzite xäbärçese Urta Äläzän awılın xätta waxabçılıq oyası dip atağan ide. Bu şaqqatırğıç xäbärne işetep, bik küp tatar häm Qazanda yäşäwçe rus jurnalistları da Äläzängä barıp qayttı.
Xäyer, bu awılnıñ waxabçılıqqa bernindi dä qatnaşı bulmasa da. Monnan soñ Äläzän çınbarlıqta nindi awıl buluı xaqında bik küp mäqälälär dönya kürde. Awıl tarixına häm bügengesenä bağışlanğan älege kitap ta şul ğayıpläwlärgä cawap bularaq çıqtı.
Xäyer, basma Äläzän turında ğına tügel. Ul tatar tarixı turında. Xunnar, qıpçaqlar, Bolğar däwlätennän başlana kitap. Äläzän isä şuşı zur tarixnıñ ber öleşe. Tatarnıñ tarixı ul millättäşlärebez yäşägän töbäklär, awıllar. Ämma tatar awılları turında kitaplar küp tügel. Filologiä fännäre doktorı, professor Xatıyp Miñnegolov söyli:
Tatarlar yäşägän töbäklär, awıllarnı öyränep, materiallarnı tuplap bez ğomum tatar tarixın buldıra alabız. Şuşı yunäleştä Ğalimcan İbrahimov, Ş.Märcänilär tarafınnan bu eş alıp barılğan. Sovet zamanında isä bu eştä bernindi dä üseş bulmadı. Häm menä soñğı waqıtlarda beraz alğa kiteş sizelä. Älbättä alarnıñ sıyfat törleçä. Ämma inde buluı xäyerle. Häm menä şuşı Äläzän turındağı kitapnıñ çığuı ul tatar dönyasında ber waqiğa, minemçä. Çönki Äläzän Rusiädäge iñ zur tatar awılı häm anıñ bay tarixı bar. Bay tarixlı awıllar bezdä tağın bar. Ämma alar yä tarqalıp bara, yä inde betkän. Äläzän isä bezgä matdi yaqtan da, ruxi yaqtan da ürnäk bulıp tora.
Äläzän turındağı kitapnı açqaç, awıl xalqı, anıñ yäşe, qartı küz aldına kilep basa. Kitapnıñ avtorları tarixçı ğalimnär Rinat Märdänov belän Nailä Kitayıwa basmada awıl xalqın, anıñ ğöref-ğadätlätlären, milli ruxın çağıldıra alğan. Awıl xalqı anda ıruğ-qabilälär belän yäşi. Milli ğailä nindi bulırğa tieş digändä alar ürnäk bulır tora. Häm, älbättä, inde eçep, yuqqa çığıp barğan keşene sin anda oçrata almayaçaqsıñ.
Äläzän xalqınıñ mondıy çın tormış alıp baruı şuşı cirdä elek morzalar yäşäwe belän dä bäyleder. Alar bik ziräk, sälämät tormış belän yäşägän. Näq şuşı awıl Rusiägä 7 möftine büläk itkän.
Mondıy awıllar Rusiädä barmaq belän sanarlıq. Nigezdä isä tatar awıllarınıñ xäle Äläzänneñ näq kirese. Awıl xalqına eş yuq. Eşsezlek häm ömetsezlek, başqa säbäplärdänme awıl xalqı eçügä sabışa. Küpçelek xalqı eçkän awıllar bar. Awıllar betä, yuğala. Tatarstannıñ Teläçe rayonı Şätke awılı bügen äle isän. Ämma anıñ xäle bik şäptän tügel. Şul awılda yäşäwçe ber apanı tıñlap kitik:
Bezdä 280 xucalıq bar. Xalıqqa xezmät xaqın waqıtında tülägännäre yuq inde, aqçalata ğomumän birmägän çaqları dä bar. Bozaw, duñğız balasın birälär. Bezne ber agrofirma satıp aldı bit. Menä şular qulı astında eşläp yatabız. Qısqartular bik küp buldı. Bik küp keşe eşsez qaldı. Şunnan awıl xalqı nişli inde? Eçälär. Eçmäwçelär dä bar inde, ämma eçüçelär küp. Awılda yäşlär qalmıy, kemneñ äzräk mömkinlege bulsa, barısı da şähärgä kitä. Annan isä bilgele awılğa kire qaytmıy. Mäktäptä balalar sanı kimep bara. Kiläse yılğa uqırğa kerüçelär ber-ike börtek bala ğına.
Şundıy awıllar yanında Äläzän ber utrawnı xäterlätä. Ul çın tatar utrawı.
