Räsäy kiñleklärendä milli tellärne qorıtu säyäsäte köçäyä barğanda, Mäläkäs-Dimitrovgrad şähärendä tatar balaları öçen açılğan mäktäpneñ nıqlı adımnar belän atlawı, anıñ Mäläkäs tatarları öçen mäğrifät kenä tügel – töp mädäniät uçağına da äylänüe, älbättä, küñelle küreneş. Bıyıl bu mäktäpneñ gimnaziä statusına iä buluın da şatlıqlı waqiğa dip atarğa bula. Tatar cämäğätçelege monı ölkä başlığı Sergey Morozovnıñ üz süzendä tora belüçe siräk türälärneñ berse buluınnan kürä. Sergey İvanoviç isä 2006-yılda ölkä üzägendä dä şundıy uq mäktäpkä yul açıp, mondıy fikerne tağın ber märtäbä rasladı. Yuğisä, bu mäktäp, baytaq yasalma kirtälärne cimerep, iyün ayında ğına räsmi qarar qılınğaç, balalar tuplaw yağınnan bixisap qıyınlıqlarnı ciñü arqasında ğına tua aldı. Tik şunısı bar: äle dä anıñ aldında qıyınlıqlar yuq tügel. Berençedän, ber ük binada ike mäktäp buluı milli möxit tudıruğa qomaçawlıy.
Tatarstan büläk itkän komp'yutorlı kabinettan tış, ber genä kabinet ta tieşle däräcädä cihazlanmağan. Bülmälär dä citeşmi. Törle fännärne uqıtır öçen ayırım kabinetlar yuq. Kitapxanä yuq. Muzıka belgeçe dä, uyın qoralları da yuq. Mäktäp kollektivı bu cähättän avtonomiä yärdämenä moxtac.
Avtonomiä digännän, bu mäktäp açılunıñ da töp etärgeçe itep anda citäkçelek alışınunı sanarğa kiräk. Näq Mäläkästä yäşäwçe Roza xanım Äxmätcanovanıñ anı citäkläp kitüe avtonomiä eşen canlandırıp cibärgän ide iç. Anıñ qısqa ğına eş waqıtı çorında barlıq milli oyışmalarnı ber fikerdä ber maqsatqa tuplıy aluı – üze ber izge ğämäl dip atalırğa xaqlıdır. Ğibrätle mizgel: “Ägär minemçä uylamasañ, sin minem doşmanım” – digän psixologiä artqa çigende. Avtonomiä qorıltayında mäğlüm fransuz filosofı Jan-Jak Russodan qalğan ğibärä yañğırawı da tä'sir itkänder, bälki. “Min sineñ fikereñne kürä almıym, ämma siña anı äytergä mömkinlek birü öçen canım fida” digän süz avtonomiädä citäkçelekkä kire qaytqan elekke aktivistlar da döres añladılar, küräseñ. Härxäldä, qapma-qarşılıqlar küzgä çalınmıy. Avtonomiä citäkçelege kiläse yılğa eş planın tözegändä barlıq milli oyışmalarnıñ plan-niätlären cıydı. Ğomum plan buyınça bergä eşlärgä, dip. Häm, äytergä kiräk, monda Sergey Morozovnıñ da tä'sire bulğandır.
Yaña gubernatornıñ bıyılğı tağın ber uñay ğämäle – “Oktäber” isemle kinoteatr binasın Tatar mädäni üzäge qaramağına qaytaru. Elegräk bu binada Tatar mädäni üzäge yaxşı ğına eşläp alğan ide. Mädäni çaralar, yäşlär kiçäläre xalıqnı tuplawda yarıysı ğına näticä birgännär ide. Ämma Şamanov waqıtında anı tartıp aldılar. Sergey Morozov isä anı yänä qaytaru turında qarar qıldı. Läkin remont öçen aqçanı tatar üze tabarğa tieş.
Mädäniät ölkäsendä tağın ber möhim yañalıq: noyäber axırında ğına Tatar mädäni üzäge direktorı Gölsinä Gerasimova urınına cırçı häm muzıkant – cegärle yeget Rinat Sadıyqov bilgelände. Sänğät citäkçese wazifaları fidaqär zat Älfiä Ramazanovağa yöklände. Häm milli cämäğätçelek mondıy üzgäreşlärne uñay qabul itte.
Mäğlümat çaralarına kilsäk, “Ömet” gäziteneñ abruyı yuğarı däräcädä saqlanıp kilde. Xakimiät aldında da, uquçılar arasında da. Xakimiätkä çığımnarınıñ 85 protsentın üze qaplawı oşasa, uquçığa - eçtälegeneñ millilege, sıyfatı. Yazılu bäyäse artuğa qaramastan. Ä menä “Ömet”neñ igezäge “Çişmä” televizion tapşıruı, anıñ östendä 2003тә başlanğan bixisap qısqartu täcribälärennän soñ, 2006да bötenläy tomalandı.. Bu isä ğomum il byudjetında tatar-çuaş-muqşılarnıñ öleşe yuq digänne añlatadır inde. Efirda tatar süze östälmä tüläw arqasında ğına yañğırıy ala. “2*2” kanalında “Muzıkal' qotlawlar” - qotlawçılar xisabına, ä TNT kanalındağı dini wäğäzlär atnasına ike märtäbä 10 minut satıp alğan maltabar İlgiz Nasıybullov aqçasına. Bu wäğäzlär dinebezne nığıtu yağınnan yarıysı ğına öleş kertä, diärgä dä urın bar. Öleş, digännän, dinebezne nığıtu wazifası, älbättä, mäçetlärdä häm alar qaramağında eşläp kilüçe mädräsälärdä inde. Wırıpay, Yaña şähär mäçetläre qaramağındağı mädräsälär bu yaqtan ayıruça abruylı. Ayırım çaralardan Wırıpay mäçetendä uzğan balalar arasında Qor'än uqu bäygese, Çallı imamı İdris xäzrät oyıştırğan wäğäz ürnäkläre, ölkä xakimiäte oyıştırğan Möselman yäşläre qorıltayı kebek çaralarnı äytep uzarğa bula. Tik şunısı da bar: xakimiät oyıştırğan dini çaralarda İslam süzen ekstremizm töşençäsenä täñgälläşterü omtılışları ise dä kilä. Bu cähättän, mart başında palnamuç Konovalov tarafınnan oyıştırılğan yuğarı däräcäle kiñäşmä ayıruça ğibrätle buldı. İseme dä şul uq yünäleştä: “Yäşlär arasında säyäsi häm dini ekstremizmğa yul quymaw”ğa bağışlanğan ide ul cıyın. Süz isä anda “säyäsi” tügel – barı tik İslam ekstremizmı turında ğına bardı, diärgä dä bula.
Ä süzebezne uñayraq fiker belän tämamlaw da urınlıraqtır. Möftiläre arasındağı tartqalaşlar belän dan alğan Sember ölkäsendä uzğan yılda, şöker, tınıçlıq xökem sörde. İke möfti saqlanıp kilügä qaramastan. Eş yänä Sergey Morozovqa barıp törtelä: ul ike möftine kileşterep, öç yaqlı Kileşü tözegän ide bit qış könnärendä. Tatar cämäğätçelege häm ike möfti tarafdarları qatnaşlığında uzğan urtaq cıyılışta tantanalı şartlarda qul quyıldı.
Xäzer isä barlıq möhim çaralarda ike möfti yänäşä utıralar. Şulay da Fatıx xäzrätkä kübräk ixtiram sizelä. Härxäldä, Möselman yäşläre qorıltayında näq anı berençe itep säxnägä çaqıru, berençe süz birü, aña uq master-klass digän çara tapşıru şundıy fiker tudıra.
Ayrat İbrahim, Sember
