Çiläbe ölkäseneñ häm Tatarstan respublikasınıñ mäğärif ministrlıqları duslıq häm xezmättäşlek turında kileşü tözegännän soñ, ölkädä milli mäğärif buyınça qayber üzgäreşlär küzätelä başladı diärgä bula. Çiläbe ölkäsendä bıyıl dürtençe tapqır tatar tele häm ädäbiäte buyınça 8 – 10 sıynıflar öçen ölkä olimpiadası bulıp ütte. Bu bäygene Çiläbe ölkäseneñ mäğärif ministrlığı uqıtuçılarnıñ professional' belemnären kamilläşterü institutı belän berlektä oyıştırdı. Şunı da äytep ütärgä kiräk, başqort tele buyınça olimpiada bıyıl unaltınçı tapqır ütkärelä. Ul Arğayaş rayonınıñ Aqbaş urta mäktäbendä bulaçaq. Anda barısı yözgä yaqın uquçı qatnaşaçaq. Ölkädä tatar tele uqıtıluçı mäktäplär az bulğanlıqtan, küp yıllar tatar tele buyınça bäyge ütkärelmi kilde. Ölkä mäğärif ministrlığınıñ kürsätkeçläre buyınça, başqort tele ölkädä yözgä yaqın mäktäptä uqıtılsa, tatar tele biş mäktäptä genä, alarnıñ da berniçäse başlanğıç sıynıflarda ğına uqıtıla. Ä xalıq sanına kilgändä, ölkädä 230 meñnän artıq tatar, 120 meñläp başqort xalqı yäşi.
Bäyge başta rayonnar buyınça ütkärelep, här sıynıftan 2 şär ciñüçe ölkä olimpiadasına saylap alındı. Ölkä olimpiadası öçençe yıl rättän Konşak rayonınıñ Üzbägäräk awılında ütte. Bäyge ike kön däwam itte. Mäktäp direktorı Liliä Moginova bu matur ğadätkä äylängän möhim çarağa yıldan-yıl yaña bizäklär östäp, tirän эчтәлек¬ле oçraşular oyıştıra. Programmada balalarnıñ yal itü waqıtları da, tatar tele uqıtuçıları belän oçraşu da qaralğan ide. Ölkäneñ öç mäktäbennän: Konşak rayonınıñ Üzbägäräk, Nyazepetrovsk rayonınıñ Arslan, Çismä rayonınıñ Rädüt mäktäplärennän bıyıl barısı 30 uquçı köç sınaştı. Ütkän yıl belän çağıştırğanda, balalar sanı şaqtıy kimegän, çönki bıltır 36 uquçı qatnaşqan ide. Mäktäptä каран¬тин bulu säbäple, olimpiadağa Uy рай¬онының Ämin awılınnan uquçılar kilä almağannar. Näq menä şul Ämin awılınıñ uquçısın tatar tele bäygesendä berniçä yıl rättän berençe urınnı aluçı Yewgeniä Sägıytovanı ütkän yılnı Gubernator Petr Sumin 20 meñ sum aqçalata premiä belän büläklängän ide. Bu programma talantlı balalarğa, sälätle yäşlärgä yärdäm itü maqsatı belän un yıl inde ğamälgä aşırıla. Tatar tele olimpiadasında ciñüçe berençe tapqır şundıy däräcäle premiä belän büläklände. Bu tatar tele bäygeseneñ dä däräcäsen arttırdı.
Bıyılğı bäyge ike turdan ütkärelde. Berençe turda balalarnıñ tatar tele hәм ädäbiäte buyınça belemnäre tikşerelsä, ikençe tur - icadi, kürsätelgän tema buyınça soçinenie yazu ide. Jyurinıñ bilgeläwe buyınça, näticälär naçar tügel, balalarda belem bar. Bıyıl, ayıruça icadi eşkä balalar yaxşı äzerlängännär, çönki soçinenielär tulı itep, matur yazılğannar. Uquçılarnıñ icadi xezmätläre tirän mäğnäle fälsäfi fikerlär belän bayıtılğan, dimäk, balalarnıñ söyläm tele şomara, süz baylığı arta bara, di jyuri äğzaları. Olimpiada бирем¬нәре yıldan-yıl qıyınlaştırıla баруы¬на karamastan, balalar üzläreneñ бе¬лемнәрен tieşle däräcädä kürsätä ал¬дылар, bigräk tä Araslan urta mäktäbe uquçıları tögäl cawapları belän шат¬ландырдылар, di alar.
Ciñüçelär, kübesençä, här yıldağıça, Araslan mäktäbennän ide. 8-nçe sıynıf uquçıları arasınnan Zaripova Güzäliä, 9-nçı sıynıflardan Xämitova Älfiä, 10-nçı sıynıflardan Möxärrämova Alina бе¬ренче däräcäle diplomğa, istälekle büläklärgä häm Konşak rayon хакими¬яте başlığı premiäsenä layık булды¬лар. Dürtençe yıl rättän iñ küp ciñüçelär äzerläwçe tatar mögällime – Araslan mäktäbennän Märyäm Araslanova. Ul üzeneñ tuğan awılınıñ familiäsen layıqlı yörtä diärgä bula.
Bu Araslan mäktäbendä tuğan telne öyrätügä citärlek iğtibar birelüen dä kürsätä. Anda tatar tele häm ädäbiäte atnasına 4-är säğät uqıtıla. Başqa mäktäplärdä tatar tele berär säğät, ul da uqu planınıñ variativ öleşennän genä di, uqıtuçılar.
Şulay da, xucalar da sınatmadı. Üzbägäräktän 11нче sıynıf uquçısı Zaripova İrina бе¬ренче urınnı aldı. Bıyılğı bäygedä berençe tapqır qatnaşuçı Çesmä rayonı uquçıları, tatar telen өчен¬че genä ay öyränülärenä karamastan, üzlären sınatmadılar. Alar üzläreneñ тырыш¬лыклары, tuğan telneñ serlärenä төше¬нергә teläwläre belän başqalardan ayırılıp tordılar.
Här yıldağıça, jyuri räise — фило¬логия fännäre kandidatı, Çiläbe däwlät universitetınıñ törki филоло¬гия kafedrası mödire, dotsent Ğadel Väliev buldı. Bäyge yuğarı kimäldä ütte. Ciñüçelärgä Ölkä mäğärif ministrlıysınnan qimmätle büläklär tapşırıldı. Рай¬он mäğärif bülege dä, citäkçese Feliks Kurmakaev, ölkä олимпиа¬дасын oyıştıruğa zur köç salğannar. Xätta rayon birgän avtobus belän jyuri äğzaların kilep aldılar. Rayon xaqimiäte başlığı Tanir Yanbaev da bu çaranı möhim dip sanıy häm aña zur iğtibar birä. Rayon xakimiäte bäygedä 1-çe urınnı ayulawçılarğa aqçalata premiä dä buldırğan ide. Bäygedä ciñüçelärne dä ul üze kilep qotlap, rayon premiälären üze tapşırdı. Şunısı da möhim, bıyılğı uqu yılında Konşak rayon üzägeneñ urta mäktäbendä tatar tele uqıtıla başlağan. 50 protsenttan kübräge tatar xalqı yäşägän Konşakta bu bik quanıçlı küreneş.
Bu yaxşı başlanğıç kiläçäktä tuqtap qalmasın ide dä bit… Ä älegä ölkädä xäl quanırlıq tügel. Bügenge belem birü sistemasında zamança fännär, çit tellär kertü zur urın alıp tora. Alar belän mawığıp, balalarda tuğan tellären öyränügä qızıqsınu uyatu, aña xörmät tärbiäläw bötenläy çittä qala dip äytergä mömkin. Şunlıqtan, yıldan-yıl tatar tele uqıtıluçı sıynıflar, mäktäplär sanı artu tügel, kimi bara. Distälägän yıllar uqıtılıp kilüçe Uy rayonınıñ Ämin awılında da başlanğıç sıynıflarda telne uqıtu tuqtatılğan. Çiläbe şähäreneñ 20 nçe mäktäbendä dä şul uq xäl.
400 meñgä yaqın tatar häm başqort xalqı yäşägän ölkädä milli mäğärif belän rus keşeläre şöğellängändä, mäğärif ministrlıqlarınıñ nindi genä kileşülärenä qaramastan, alğa kitü bulmastır axrı.
Luiza Zaqircan, Çiläbe
