Vera xanım Tuzakova bu cırında üzeneñ xalqı – Seberdäge Tomski töbägendä yäşäwçe selpuklar turında cırlıy. Bu moñsu çır selpuk awıllarınıñ yuqqa çığuı turında, di ul. Bügenge köndä dönyada ni barı 3 meñ yarım selpuk qalğan. Alarnıñ da ölkännäre genä ana telen belä:
"Tel yuqqa çığa. Tönyaq selpuklar äle telne belä. Ä menä könyaqtağılar, urıslarğa yaqın yäşi, alarnıñ mädäniäten üzläştergän, ürıslaşıp betkän. Ğomümän, bezne härkem üzgärtergä tırışqan" di Vera Tuzakova.
Rusiäneñ tönyğı - Kola yarımutrawınnan alıp Çukotkağa qädär - 40tan artıq cirle xalıq öçen tuğan yaq bulıp tora. Saami, Xantı, Nganasan, Koräk, Tuva-Tocinnar – bu xalıqlar yäşägän cirlär Rusiä Federatsiäseneñ yartısınnan kübrägen alıp tora. Ä menä xalıqlarnıñ sanı kimegännän-kimi. Küçmä tormışlarınnan baş tartıp, şähär-awıllarda utırıp yäşi başlağannan birle. Ber uñaydan telläre dä yuqqa çığa.
Faina Lexanova – evenk xalqı wäkile. Seberneñ 12 töbägendä 36 meñläp evenk qalğan sanala, şularnıñ 4/5-e üz telen belmi. Alay da, başqalar belän çağıştırğanda bez äle bäxetleräk, hiç yuğı telebezne mäktäptä uqıta alabız di ul:
"Äle tağın aleutlar, kereklar bar. Kerekler bötenläy 8 genä can qalğan ide. Küptän tügel ğalimnär urmanda küçmä tormış belän yäşägän kereklar törkemen taptı. Alar üz telendä söyläşä. Aleutlar 150 keşe, alar da üz telendä söyläşmi. Yuqqa çığıp baruçı tellär. Berniçä yıldan alar qalmayaçaq" di Faina Lexanova.
Sovet çorında bu az sanlı xalıqlarnıñ balaların urıs mäktäplärendä uqıtu öçen kiñ külämle program buldırılğan ide. Küplär üz balaların berniçä ayğa internatqa cibärde. Bu balalar urıs telen tiz arada üzläşterde, ämmä üz tellären yuğalttı.
Rodion Sulädziğa – Mäskäwdä urnaşqan Tönyaq xalıqlarğa yärdäm kürsätü üzäge citäkçese – üze dä udege xalqı wäkile, şul uq internat tärbiäsen uzğan, üz telemdä berniçä genä süz beläm di:
"Şulay da bu internat sistemın uñay bäyälim, çönki balalar belem alırğa tieş. Älbättä xäzer, waqıt uzğaç, närsädär qırın bulğanın añlıybız, çönki, balalar ata-anasınnan ayırılğan ide, näticädä tel yuğaldı, läkin bu xäzer genä añlaşıldı" di Rodion Sulädziğa.
Koräk qızı üz telendä cırlıy... Rodion äfände süzlärençä, ägär bu az sanlı xalıqlarnıñ tellären saqlap qalu öçen çaralar kürelmäsä, alar berniçä yıldan yuqqa çığaçaq, di.
Ali Ğilmi
"Tel yuqqa çığa. Tönyaq selpuklar äle telne belä. Ä menä könyaqtağılar, urıslarğa yaqın yäşi, alarnıñ mädäniäten üzläştergän, ürıslaşıp betkän. Ğomümän, bezne härkem üzgärtergä tırışqan" di Vera Tuzakova.
Rusiäneñ tönyğı - Kola yarımutrawınnan alıp Çukotkağa qädär - 40tan artıq cirle xalıq öçen tuğan yaq bulıp tora. Saami, Xantı, Nganasan, Koräk, Tuva-Tocinnar – bu xalıqlar yäşägän cirlär Rusiä Federatsiäseneñ yartısınnan kübrägen alıp tora. Ä menä xalıqlarnıñ sanı kimegännän-kimi. Küçmä tormışlarınnan baş tartıp, şähär-awıllarda utırıp yäşi başlağannan birle. Ber uñaydan telläre dä yuqqa çığa.
Faina Lexanova – evenk xalqı wäkile. Seberneñ 12 töbägendä 36 meñläp evenk qalğan sanala, şularnıñ 4/5-e üz telen belmi. Alay da, başqalar belän çağıştırğanda bez äle bäxetleräk, hiç yuğı telebezne mäktäptä uqıta alabız di ul:
"Äle tağın aleutlar, kereklar bar. Kerekler bötenläy 8 genä can qalğan ide. Küptän tügel ğalimnär urmanda küçmä tormış belän yäşägän kereklar törkemen taptı. Alar üz telendä söyläşä. Aleutlar 150 keşe, alar da üz telendä söyläşmi. Yuqqa çığıp baruçı tellär. Berniçä yıldan alar qalmayaçaq" di Faina Lexanova.
Sovet çorında bu az sanlı xalıqlarnıñ balaların urıs mäktäplärendä uqıtu öçen kiñ külämle program buldırılğan ide. Küplär üz balaların berniçä ayğa internatqa cibärde. Bu balalar urıs telen tiz arada üzläşterde, ämmä üz tellären yuğalttı.
Rodion Sulädziğa – Mäskäwdä urnaşqan Tönyaq xalıqlarğa yärdäm kürsätü üzäge citäkçese – üze dä udege xalqı wäkile, şul uq internat tärbiäsen uzğan, üz telemdä berniçä genä süz beläm di:
"Şulay da bu internat sistemın uñay bäyälim, çönki balalar belem alırğa tieş. Älbättä xäzer, waqıt uzğaç, närsädär qırın bulğanın añlıybız, çönki, balalar ata-anasınnan ayırılğan ide, näticädä tel yuğaldı, läkin bu xäzer genä añlaşıldı" di Rodion Sulädziğa.
Koräk qızı üz telendä cırlıy... Rodion äfände süzlärençä, ägär bu az sanlı xalıqlarnıñ tellären saqlap qalu öçen çaralar kürelmäsä, alar berniçä yıldan yuqqa çığaçaq, di.
Ali Ğilmi