Qızıl mäydannıñ könyağın bik zur häm matur itep tözelgän Vasiliy Blajennıy isemen yörtkän arxitektura tözeleşe bizäp tora. Häm ul bügenge köndä Däwlät tarix muzeynıñ filialı.
Bu mahäbät binanıñ tözelgän yılların belgeçlär 1555-60 yıllar dip bilgelägännär. Häm muzeyda ekskursiä ütkärüçelär, binanıñ bügenge köndä Vasiliy Blajennıy isemen yörtkän xram, yäğni, çirkäw bulğanı turında da awız tutırıp söylilär, anı ruslar tarafınnan Qazan xanlığın yaulap aluğa bağışlap tözelgänen dä yäşermilär. Häm anıñ arxitektorlarınıñ Barma belän Postnik buluı da bilgele.
Ämma, şulay bulsa da , bu binanı tözegän keşelär turında räsmi dokumentlarda ber süz dä yuq. Häm alar turında ekskursiä ütkärüçelärdä belmi, küräseñ .
Menä şuşı sorawlarğa cawap ezlägän häm bik küp yıllar buyı bu mäs'älä belän şöğellängän, Oktäberskiy şähärendä yäşäwçe yazuçı, arxitektor Mirsäy Ğarif bügenge köndä bu binanı tözüçelär turında küp kenä mäğlümat tapqan.
“1812 yılda Mäskäwne yaularğa kilgän Napoleon, Vasiliy Blajennıy xramın, bu mähabät binanı kürgäç, “Bu nindi mäçet? digän soraw birgän bulğan… Bu materiallar elek tä bilgele ide. Min soñğı yıllarda xätsez genä bu materiallarnı kütärep yaza başladım. . Ul çorda Räsäydä mondıy bina tözerlek arxitektorlar bulmağan. Alar ul arxitektorlarnı Qazan yağınnnan cälep itkännär. Yawız İwan Qazannı yaulap alğaç, şuşı niät belän 5000 läp keşene äsirlekkä alıp böten Qazan xanlığınnan tözüçelärne cıyğannar. Ämma läkin bu ser bulıp saqlanğan. Şuşı serlär ğasırlar ütkäç açıla başladı. Bu mäs'älä buyınça min mäğlümat cıyam. Häm qayber näticälär dä bar. Xätta bu Xramnı tözüçe.lärneñ näselläre dä tatar näselennän bulıp çığa . Tözüçese dä - Şiräy, Nuğay näselennän. Şuşı mäğlümatlar belän min Mäskäwgä yunäldem. İñ başta, Mäskäwdä Arxiv drevnix aktov digän bezneñ zur arxiv bar. Anda bulğan materallar da yärdäm itärgä mömkin. Häm xalıq xäterendä saqlanğan şäcärälärgä nigezläp tä äytä alam. Häm bibliografik tikşerenülär dä miña etärgeç yasadı, .häm bu yünäleştä mine alıp baralar. Qazannı yaulap alğaç, Qazan arxivı yuqqa çığa , bu maxsus eşlängän eş. Läkin min barıber ışanam başqa cirlärdä saqlanğan mağlumatlar bulırğa tieş. Çönki bu arxitektorlar Qırımda da eşlägännär. Törkiä dä İstambulda uqığannar. Menä şuşındıy mäğlümatlar bulsa, “ Azatlıq radiosına qaytawaz räweşendä kilsä, min bik şat bulır idem. Min Oktäberskiy şähärendä Başqortstanda yäşim. Minem telefonım 5-05-65.
Mälikä Basıyr
