Xatınnar irlärenä xuca bulmasın, üzlärenä xuca bulsın ide. tanılğan feminist yazuçı Mary Wollstonecraftnıñ 18 ğasırda uq äytkän bu süzläre belän bügenge köndä dä küplär kileşä. Kileşmäwçelär dä citärlek. Xakimiätkä ürelgän xatın-qızlar bu eşlärendä üzläreneñ alğa taba kürä belü, farazlıy belü säläten cämğiät faydasına qullana ala.
Peru, Rwanda, Belarus häm Fransiäne alsaq – parlamentta iñ küp xatın-qız qaysı ildä dip farazlarsız, xörmätle tıñlawçılar? Borıñğı zamannan birle demokratik bulğan Fransiädä tügel, ä äle tärräqi itüçe Afrika ile – Rwandada bulıp çığa. Bu mäğlümatlärne küptän tügel parlamentlar ara berlek dip isemlängän oyışma bäyän itte. Küzätüdä qatnaşqan 189 il arasında iñ soñğı urında Qırğızstan. Elekke deputat Jolbor Jorobekov, parlamentta xatın-qızlar bulmawı qızğanıç, disä dä – bügenge köndä Qırğızstanda yuğarı dairälärdä bulğan qaraşnı açıp saldı:
"Älbättä deputatlar arasında xatın-qızlarnıñ bulmawı häm xakimiättä yuğarı wazifalarda alarnıñ az buluı – qızğanıç. Minemçä 2010 yılda saylawlar partiä isemlekläre nigezendä oyıştırılsa – parlamentqa küpmeder xatın-qız ütä alır ide. Şäxsän üzem min parlamentta fälän xatın-qız bulırğa tieş digängä qarşı, xatın-qıznıñ töp burıçı ul balalar tärbiäläw, yaña, sälämät buın üsterü. Ämma parlamentta 10-20% xatın-qız bulsa bu tabiği kürener ide."
Parlamentlar ara berlek äzerlägän isemlektä – könbatış häm AQŞ tarafınnan keşe xoquqların bozuda daimi ğäyeplänep kilgän Kuba – 8nçe urında uq tora. Anda parlamentnıñ tübän häm yuğarı pulatlarında barlığı 30%qa yaqını xatın-qızlar. Xatın-qızlar xoquqları bozıla dip sanalğan möselman illärendä dä wazğiät Qırğızstanda kebek tügel. İranda parlamentta xatın-qızlar 4%tan artığın täşkil itä. Söğüd Ğäräpstanda ğına xatın-qızlar saylawlarda da qatnaşa almıy. Elek anda xatın-qızlarnıñ pasport tanıqlıqları da bulmağan, qız balalar başta atasınıñ pasportında terkälgän, annarı irenä yazılğan.
Rusiädä Däwlät Dumasında xatın-qızlar 9.8%tı täşkil itä, Federasiä Şurasında 3%. Levada fiker beleşü üzäge oyıştırğan tikşerenü näticäse şunı kürsätä ki, Rusiädä irlärneñ 56%tı prezidentnıñ xatın-qız buluına qarşı.
Levada üzäge belgeçe Boris Dubin soraştıru näticälären menä niçek añlattı:
"Xalıq häm säyäsätçelärneñ qaraşları küpçelek oçraqta elekke sovet çorında bulğan fiker yörtügä qaytıp qala. Elekke qaraşlar çığa. Xalıq, xatın-qızlarnıñ säyäsätkä qatnaşuına qarşı tügel, ämma citäkçe urınnarda alarnı kürergä bik telämi. Rusiä xalqı häm küp kenä säyäsätçelär – citäkçe urınında ölgergän, iñ yaxşısı milläte belän rus bulğan ir keşene kürergä teli. "
Parlamentlar ara berlek isemlegen tözüçelärneñ berse, berlek räise Anders Johnson, demokratik illärne – tärräqi itüçe däwlätlärdän ürnäk alırğa çaqırdı:
"Menä bu yul – döres yul, dip Latin Amerikası, Afrika häm ğäräp däwlätlärendä bulğan tärräqiätkä äytä alabız. Älbättä Skandinaviä illäre inde küptän bu ölkädä alda bara. Amerika Quşma Ştatları, Fransiä häm qayber başqa demokratik illärne menä alardan ürnäk alırğa çaqırabız."
Demokratiä öçen amerikan waqıfınıñ Yevropa häm Rusiä belän eşläwçe dikrektorı Nadya Diuk, Rusiädä äle dä elekke säyäsi sistema häm xatın-qızlarnı turıdan turı bulmasa da, törle yullar belän säyäsättän çitläşterelä, dip sanıy:
"Bez xatın-qızlarnı säyäsätkä cälep itü öçen maxsus programmalar yasıybız, alar bit Rusiädä xalıqnıñ yartısınnan artığın täşkil itä, başqaça bulmıy."
Alsu Qormaş
Peru, Rwanda, Belarus häm Fransiäne alsaq – parlamentta iñ küp xatın-qız qaysı ildä dip farazlarsız, xörmätle tıñlawçılar? Borıñğı zamannan birle demokratik bulğan Fransiädä tügel, ä äle tärräqi itüçe Afrika ile – Rwandada bulıp çığa. Bu mäğlümatlärne küptän tügel parlamentlar ara berlek dip isemlängän oyışma bäyän itte. Küzätüdä qatnaşqan 189 il arasında iñ soñğı urında Qırğızstan. Elekke deputat Jolbor Jorobekov, parlamentta xatın-qızlar bulmawı qızğanıç, disä dä – bügenge köndä Qırğızstanda yuğarı dairälärdä bulğan qaraşnı açıp saldı:
"Älbättä deputatlar arasında xatın-qızlarnıñ bulmawı häm xakimiättä yuğarı wazifalarda alarnıñ az buluı – qızğanıç. Minemçä 2010 yılda saylawlar partiä isemlekläre nigezendä oyıştırılsa – parlamentqa küpmeder xatın-qız ütä alır ide. Şäxsän üzem min parlamentta fälän xatın-qız bulırğa tieş digängä qarşı, xatın-qıznıñ töp burıçı ul balalar tärbiäläw, yaña, sälämät buın üsterü. Ämma parlamentta 10-20% xatın-qız bulsa bu tabiği kürener ide."
Parlamentlar ara berlek äzerlägän isemlektä – könbatış häm AQŞ tarafınnan keşe xoquqların bozuda daimi ğäyeplänep kilgän Kuba – 8nçe urında uq tora. Anda parlamentnıñ tübän häm yuğarı pulatlarında barlığı 30%qa yaqını xatın-qızlar. Xatın-qızlar xoquqları bozıla dip sanalğan möselman illärendä dä wazğiät Qırğızstanda kebek tügel. İranda parlamentta xatın-qızlar 4%tan artığın täşkil itä. Söğüd Ğäräpstanda ğına xatın-qızlar saylawlarda da qatnaşa almıy. Elek anda xatın-qızlarnıñ pasport tanıqlıqları da bulmağan, qız balalar başta atasınıñ pasportında terkälgän, annarı irenä yazılğan.
Rusiädä Däwlät Dumasında xatın-qızlar 9.8%tı täşkil itä, Federasiä Şurasında 3%. Levada fiker beleşü üzäge oyıştırğan tikşerenü näticäse şunı kürsätä ki, Rusiädä irlärneñ 56%tı prezidentnıñ xatın-qız buluına qarşı.
Levada üzäge belgeçe Boris Dubin soraştıru näticälären menä niçek añlattı:
"Xalıq häm säyäsätçelärneñ qaraşları küpçelek oçraqta elekke sovet çorında bulğan fiker yörtügä qaytıp qala. Elekke qaraşlar çığa. Xalıq, xatın-qızlarnıñ säyäsätkä qatnaşuına qarşı tügel, ämma citäkçe urınnarda alarnı kürergä bik telämi. Rusiä xalqı häm küp kenä säyäsätçelär – citäkçe urınında ölgergän, iñ yaxşısı milläte belän rus bulğan ir keşene kürergä teli. "
Parlamentlar ara berlek isemlegen tözüçelärneñ berse, berlek räise Anders Johnson, demokratik illärne – tärräqi itüçe däwlätlärdän ürnäk alırğa çaqırdı:
"Menä bu yul – döres yul, dip Latin Amerikası, Afrika häm ğäräp däwlätlärendä bulğan tärräqiätkä äytä alabız. Älbättä Skandinaviä illäre inde küptän bu ölkädä alda bara. Amerika Quşma Ştatları, Fransiä häm qayber başqa demokratik illärne menä alardan ürnäk alırğa çaqırabız."
Demokratiä öçen amerikan waqıfınıñ Yevropa häm Rusiä belän eşläwçe dikrektorı Nadya Diuk, Rusiädä äle dä elekke säyäsi sistema häm xatın-qızlarnı turıdan turı bulmasa da, törle yullar belän säyäsättän çitläşterelä, dip sanıy:
"Bez xatın-qızlarnı säyäsätkä cälep itü öçen maxsus programmalar yasıybız, alar bit Rusiädä xalıqnıñ yartısınnan artığın täşkil itä, başqaça bulmıy."
Alsu Qormaş