Accessibility links

Кайнар хәбәр

Economist: Rusiädä iñ tiz üsüçe dini törkem – möselmannar. Ämma alar başqa illärdäge möselmannarğa bik oxşamıy


Britaniäneñ Economist jurnalı april sannarınıñ bersendä "Yomşaq Üseş" dip isemlängän mäqäläsendä Könbatış uquçısına Rusiä möselmannarın sürätläde. Mäqäläneñ zur öleşe Tatarstanda Islamnıñ üseşenä bağışlanğan.

Economist dönyanıñ başqa töbäklärendäge Fälestin, Kaşmir, Bosniä oçraqların xäterlätkän Çeçnä küplär öçen Rusiä däwläte belän Islam arasındağı iñ töp qarşılıq noqtası bulıp tora, Çeçennarnı ezärlekläw, kürşe töbäklärgä dä taralğan köç qullanu prezident Vladimir Putinnıñ möselman illäre belän mönäsäbätlärenä iñ qomaçawlawçı närsälär dip yazğannan soñ Rusiäneñ başqa küpçelek öleşlärendä wäzğiätneñ bötenläy ikençe buluı turında yaza.

Аnda barısı da Putinnan başqa citäkçene telämäwlären belderä. Ämma alar Putinnıñ berençe märtäbä 2003-nçe yılda Malayziädä yasağan wäğdäsen ütäwenä niçek häm ni däräcädä ireşü turında törle fikerdä. Ul çaqta Putin Rusiäne Dönyadağı Möselman mäsälälärendä qatnaşırğa teläwçe Möselman däwläte dip atağan ide dip yaza Economist.

Yazmada şulay uq Rusiäneñ Yewropada Törkiädän qala iñ küp möselman yäşägän il buluı häm möselmannarnıñ tiz arta baruı turında da äytelä. 2002 yılğı soñğı canisäp möselmannarnıñ 14 yarım million, yäğni 10% buluın kürsätte. 2005 yılda tışqı eşlär ministrı Sergey Lavrov möselmannar 20 million digän san kiterde dielä. Ä Rusiä Möftilär Şurası räise Rawil Ğäynetdinneñ Azärbäycan häm Üzäk Aziä migrantların da isäpläp bu san 23 millionğa citä digän süzläre kiterelä.

Economist Rusiädä Kavkazdan qala möselmannar küp tuplanğan ike urın bar. Berse eşçe migrantlar tulğan Mäskäw, anda alarnıñ sanı 2 millionğa tulırğa mömkin. Ikençese bu dinneñ töp tayanıçları bulğan Başqortstan häm iñ möhime xäyläkär prezident Mintimer Şäymiev citäkçelegendä din uñışlı räweştä tergezelüçe Tatarstan. Kafkaznıñ qayber öleşlärendä cirle xakimiätlär belän din ähelläre arasındağı iskeçä xezmättäşleklär yäşlärne çitkä tibärsä Tataratanda alar bergä bulırğa oxşıy dip yaza.

Şulay uq anda AQŞnıñ Guantanamo törmäsennän Rusiägä qaytarılğan 7 keşeneñ barısınıñ da, xoquq Yaqlawçı Human Rights Watch äytüençä, Rusiädä ezärlekläwlärgä duçar buluı, ikeseneñ Tatarstanda säyer şartlarda Bögelmä gazütkärgeçen şartlatuda ğäyeplänep xökem itelüe iskä alına.

Bigräk tä 1990 yıllar başında Rusiädä barlıqqa kilgän irekleklär, Xacğa baru, mäçet açu mömkinlekläre Söğüd Ğärabstanı, Iran häm Törkiäneñ täesiren arttırdı. Tatarstanda radikalizmda ğäyeplängännärneñ kübese inde yabılğan çittän finanslanuçı mädräsä belän bäyle ide. Küptän tügel 6 keşe Rusiädä tıyılğan islam xälifäte tözergä çaqıruçı, köç qullanmawçı Hizbut-Tahrir äğzası buluda ğäyeplänep xökem itelde dip yaza Economist.

Şulay da basma ğömümän alğanda Qazanda islamnıñ yañaruı tınıç yul belän bara di. Anda 1952-nçe yılda Yawız Ivan Qazannı alğannan soñ berençe märtäbä küptän tügel Qazan Kremlendä mäçet manaraları torğızıluı, şunda uq yänäşädä çirkäw toruı, imamnarnıñ xristian din ähelläre belän tatulıqta yäşäwe äytelä, Tatarstan möftie Ğosman Isxakovnıñ 25 yıl elek Tatarstanda 20-läp mäçet bulsa xäzer alarnıñ sanı 1300-gä citüe turında äytkän süzläre dä kiterelä.

Möfti bu basmağa Rusiädä möselmannarnıñ xäle küp kenä ğäräp illärendägedän yaxşıraq dip äytkän. Tolstoy häm Lenin belem alğan Qazan universitetında xäzer namaz uqu öçen ayırım urınnar buluı, yawlıq bäyläp yörüçe möselman qızlarnıñ arta baruı da telgä alına.

Şäymiev Putin belän bergä Yaqın Könçığışqa barğanda Rusiäneñ Yaqın Könçığış diplomatiäsen assızıqlar çın möselman yözen kürsätä. Fevral ayında Söğüdlär Şäymievkä din öçen quyğan xezmätlären tanıp büläk birde. Ämma könbatış Yewropalılar belän söyläşkändä Tatar citäkçeläre üzlären Rusiäneñ başqa töbäklärennän dä irkenräk fiker yörtüçe itep kürsätergä teli dip yaza Economist jurnalı.
XS
SM
MD
LG