Accessibility links

Кайнар хәбәр

Estoniä suğışnıñ tämamlanuın Yewropa belän ber könne bilgeläp ütte


Estoniä, II dönya suğışı tämamlanuın, qorbannarnı iskä alu köne bularaq, bügen, 8 mayda belgeläp ütä. Tallinndağı Ciz Soldat häykäle alınğannan soñ häm anıñ näticäsendä çıqqan uram çualışlarınnan soñ tuğan kierenkelek haman da zur bulıp qala. Xakimiätlär, 9 may, Ciñü bäyrämendä, yaña çualışlarnıñ buluın farazlıy.

Tallinndağı uram çualışlarına inde 2 atna ütsä dä, alarnıñ ezläre äle dä bulsa kürenep tora. Kibet täräzäläre qaplanğan, qayseberlärendä quldan yazılğan “açıq” digän yazular elenep tora. 2 tön barğan uram çualışları waqıtında, açulı xalıq tirä yaqnı cimerde, kibetlärne taladı. Politsiä ul waqıtta 1 200 keşene totqarladı. Xakimiätlär 9 may aldınnan yaña uram çualışlarına äzerlänä, Russiä yaqlı xäräkätlär köç qullanuğa çaqırğan ide.

8 mayda Tallinndağı xakimiät wäkilläre häm çit il diplomatları suğışta hälaq bulğan häm Holokost qorbannarı qäberlärenä çäçäk saldı. Bıyılğı Xäter köne Estoniädä, ikençe tapqır Könbatış Yevropa belän ber könne häm Rusiädän ber kon irtäräk 8 nçe mayda bilgeläp ütelä.

Sovet çorında Tallinnı azat itelü uñayınnan quyılğan Ciz Soldat häykäle şähär üzägennän çittäge xärbi ziratqa küçerelde. Bügenge xäter könendä taqıyalar Ciz Soldat häyäkälenä da salındı.

Xäter köne uñayınnan suğışta hälaq bulğannarnı iskä alu çaralarında 27 ilçe qatnaşırğa telägän. Barı Rusiä ilçese genä, suğışnıñ tämamlanuın 9 mayda bilgeläp ütäçägen belderde. Suğışnıñ tämamlanuın qaysı könne bäyärm itügä bulğan törle qaraş, taraflarnıñ suğışqnı bäyäläw mäsäläsendä dä kürenä.

Estoniäneñ Tartu Universitetındağı tarix professorı Andres Kasekamp, Estoniän häm başqa Baltik buyı däwlätlärneñ Yevropağa tartıluı tabiği xäl. Andres Kasekamp:

“Bezneñ öçen, ikençe dönya suğışı 1939-1945 yıllar arasında buldı. Monı Yevropalılar häm Könbataştağılar añlyılar, dip uylıym. Ämma Rusiälelär öçen, älege nizag, Hitlernıñ Sovetlar Berlegenä höcümennän soñ 1941 yılda başlanğan Böyek Watan suğışı buld. Ämmä bezneñ öçen ikençe dönya suğışınıñ dähşätle xälläre 1939 yılda başlandı, ul waqıtta Sovetlar berlege armiäse ilgä kerä başlıy häm 1940nçı yılda barlıq Baltik buyı däwlätläre Sovetlar berlege tarafınnan basıp alına”.

Sovetlar berlege Batlık buyındağı däwlätlärne üz teläge belär quşıldı, dip äytep kilde. Rusiä dä şul uq fikerdä tora. Tarixqa bulğan ike törle qaraş, fänni yassılıqta ğına tügel, 2 atna elek bulğan uram çualışlarında da sizelde.

Ciz Soldat häykäleneñ alınuına “Tönge küzätü” oyışması citäkçese Dmitriy Klenski, Estoniädäge Ruslar ezärlekläwgä duçar bula, di.

“Miña şul närsä gadelsez kürenä: mondağı xalıqnıñ küpçelege, kilmeşäklär tügel, ämma alarnıñ başlarında psixologik yaqtan bu äyber bar. Bezgä monda möhäcrilärgä kebek qarıylar. Läkin gafu itegez, keşe yoqlarğa yatqanda monda ber il ide, uyınğanda ul ikençe ilgä äwerelde.”

Estoniädä tuğan Klenski eston telen bik yaxşı belä. Anıñ xökümätneñ ğämällärenä açuı kilä, ul Ciz Soldat cirle rus xalqı öçen oçraşu urını häm üzlären xörmät itü öçen säbäp ide, di. Häykälneñ alınuı, Estoniä xalqına bolay da az bulğan ışanıçnı, tağı da kimette, di Klenski.

Sovetlar berlege çorında, Estoniäneñ Rus cämäğätçelege, 1939 yılda bar xalıqnıñ 10% bulsa, 1989 yılda alar 35% qädär arttı. Xäzer ruslar ildäge xalıqnıñ urtaça 30% täşkil itä. Klenskiynıñ äytüenä qarağanga, Estoniädäge ruslar arasında Estonnar belän çağıştırğanda eşsezlär kübräk, alarnıñ belem aluğa häm xakimiätkä kerergä mömkinlekläre äzräk.

Eston xakimiätläre bu ğäyepläwlärne şik astına quya. Barlıq ruslar yäki rus telelendä söyläşüçe başqa xalıqlar, Eston telennän imtixan tapşırğannan soñ, ilneñ watandaşlığın sorıy ala.

Läkin xäzergä, yabılğan kibetlär häm törle könnärne ütkärelgän bäyräm çaraları, Estoniä bulğan ayırımlıqlarnı iskä töşerep tora.
XS
SM
MD
LG