1552-nçe yıldan başlap Tatar-Başqortlar ğısyan kütәrep Rus ilbasarlarına qarşı, soŋıraq isә Rus armiәse safında Russiәneŋ mәnfәğәtlәre өçen kөrәşәlәr. Tatar-Başqort ğәskәrlәreneñ kübese qorban bula. Rus yaki sovet watanına tuğrılıqlı xezmәt kürsәtә alar, isәn qalğan qaharmannarına medallәr dә birelә. Әmma şulay da Russiә yaki sovet xakimiәte astındağı başqa baytaq azçılıqlar kebek Tatar-Başqortlarnıŋ ber өleşe qollıqta yәşәwlәren aŋlap bulsa kiräk, doşmanğa әsir tөşkәnnәn soŋ Russiәgä qarşı da kөrәş alıp bara. Menä şuşı tәcribәlәr arqasında 1-nçe dөnya suğışı waqtında Ğosmanlı armiәse safında kөrәşkәn Tatar-Başqort yaki Aziә Batalionınıŋ yazmışı ayrım urın alıp tora. Ütkәndә dә, sovet çorında da, bügenge kөndә dә alarnıŋ yazmışı turında Tatar-Başqort matbuğatında ber nindi dä mәğlümәt bulmadı.
1914-nçe yılnıŋ azaqlarına taba Russiә Germaniә belәn suğışqa kergәç, mobilizasiә iğlan itelä hәm Ruslar belәn ber rәttәn Tatar-Başqortlar da ğaskärgä alına. Suğış waqıtında yөzlәgәn meñ Rus soldatı Almannarğa әsirlekkә tөşä. Bolar arasında 50 meŋ tirәsendә, Idel-Ural buylarınnan tөrki mөselman ğәskәre dә xәrbi әsir bulıp Almanlar qulına tөşә. 1915-nçe yıldan başlap әsirlekkә tөşkәn mөslemannarnı Alman xärbi citäkçelege Ruslardan ayırıp, ayrım xәrbi lagerlarga urnaştıra başlıy. Ğömümän alğanda Tatar-Başqortlar hәm başqalar, başqala Berlinnan yıraq tügel Zossen’dәge Weinberg lagerı belәn Yarımay lagerına urnaştırıla.
Zossen isemle keçkenä bu şәhәrçek Berlinnan 35 çaqrım yıraqlıqta bula. Wündsdorf isә Zossennan 11 çaqrım yıraqlıqta ber awıl bula. Şuşı lagerlarga urnaştırıla başlağan xәrbi әsirlär başta karantin astına alına, sonıraq terkәlә hәm munçağa cibәrelә, kiem-salımnarı almaştırıla häm üzlәrenә ber aş tälinkäse belәn berәr qaşıq birelә. Tәrtip buyınça hәrber xәrbi әsir 15 kөn karantinda totıla, şulay itep alarnıŋ nindi dä bulsa yoğışlı ber çir belän awıru-awırmawları tikşerelә.
Zossen lagerı timer çıbıq belәn uratılıp alınğan, ayruça ber metr bieklektäge diwar salınğan, hәr 200 metrda ber saqçı torğan hәm ayruça timer çıbıqlarğa elektr birelgәn bula. Mөselman xәrbi әsirlär baraklarğa urnaştırıla. Lager kereşendә german soldatları torğan baraklar, uŋ yaqta manarası belәn ber mәçet hәm bolar artında xәrbi әsirler өçen baraklar bula. Hәr ber batalion өçen 4 yoqı baragı, ber kuxnya, ber ker yuu urını, ber dä munça salınğan bula. Monan tış qayber baraklarda kibet hәm ayruça ber yulı 50şәr keşe yuına alırlıq ber ğomumi munça da bula. Pänceşämbe kөnnәre biredә qaynar su bula. Başqa lagerlardan yaki urınnardan kilgәnnәr bulğanda alar өçen dә munça yağıla. Zossen şәhәrçegendä 1914 belәn 1921-nçe yıllar arasında baytaq Tatar-Başqort xәrbi әsire yäşägän bula, tatar yәşlәre biredä tөrle hөnәrlәr өyrәnä.
Xәrbi lagerda soldatlar hәr kөn sәğat altıda torıp, baraklardan çığıp yuına, soñınnan sәkelәr cıyıla, irtänge aşqa aş yortına bara. Şunnan soŋ Alman serjantı hәr ber baraknıŋ citäkçese bulğan ölkän serjantqa ul kөn eş өçen niçä keşe kirәk buluwın әytә. Ber niçә keşe baraklarnı çistartırğa qala. Xasta bulğannar isә tabibqa bara. Ber nindi de eşe bulmağannarğa baraklarda toru tıyıla, alar lager maydanında yөrep torırğa tieş bulalar. Sәğat unda bөten serjantlar üz Alman ofitserlarına xisap birәlәr. Şunnan soŋ ber niçә keşe ikmәk alırğa bara. Hәr ber әsirgä 300 gram xisabına kürә ikmәk alına. Şular soŋınnan tigez rәweştә taratıla.
Eşkә kitkәnnәr өylә waqıtında kire qayta hәm sәğat 12’dә üzlәre өçen ayrılıp quyılğan ikmәlәrne ala. Şunan soŋ aşqa çirat tezelä. Hәr kөn şulpa өleşelә. Tөşke aştan soŋ eşkә yallanğannar qabat eşlәrenä kitәlәr hәm sәğat kiçke 7’dä kire qaytalar. Kiçke aştan soŋ isә baraklarğa kerelә hәm sәğat tuğızda lampalar sünderelә. Sәğat 11dä 300’er keşelek baraklarda tawış tın betä.
Әsirlekneŋ berençe yıllarında Tatar-Başqortar, Ğәrәplәr hәm başqa mөselmannar da şuşı Zossen lagerında bergä qalsalar da, bu mөslemannar, bigrәk tә ğәrәplәr belәn aralaşa almagaç, tөrle ızgışlar çıqqaç, ğәrәplәrne başqa ber lagerga cibәrәlәr. Tatar-Başqort xәrbi әsirlәre arasında beraz uqımışlı bulğannarı başqalarına dini terbiә birә, üget-nәsixәt itәlәr. Uqırğa-yazarğa өyrәnergä telәwçelәrne uqıtalar. Xәrbi әsirlektәn ber niçә ay ütkәç, ildәn xat, aqça xәtta azıq-tөlek tә kilä başlıy. Bu alarnıŋ ruxın baytaq kütәrә. Şul arada lagerda “äl-Cihad” isemle ber jurnal taratıla başlıy. Bu jurnalnı ataqlı cәmağәt eşleklese hәm din ğalime Gabdurreşid Ibrahim çığara.
Ul Piterburda 1902-nçe yılda Mirat , yağni Kөzge isemle jurnal çığara, Mөselman qorıltayların oyıştıruğa aktif qatnaşa, sonıraq Өlfet hәm Tilmiz gazetaların nәşer itә, Ufa’da Mөselmannarnıŋ Ruxani İdarәsendä, yağni mөftilektә kadi bularaq eşli, Çoban[Çulpan] Yıldızı, Aftonomiә yaki Muxtariyet kebek әsәrlәrne yazıp Rusya mөslemannarında milli hәm dini aŋnıŋ üsüende zur aktiflıq kürsәtkәn ber şәxes bula. Berençe dөnya suğışı qabınğaç Ğosmanlı dәwlәtendә urnaşa hәm ul menä şuşı әl-Cihad jurnalın çıgaru belәn qızıqsındırıp, Alman qulına elekkәn xәrbi әsirlәrne Gosmanlı armiәsenä cәlep itergә tırışa. Anıŋ hәm başqalarnıŋ tırışlığı belәn lagerdağı baytaq Tatar-Başqort yegete Tөrkiәgä barıp Ğosmanlı armiәse safında doşmanğa qarşı bularaq suğışu turında uylıy başlıy.
Bälki qayberlere monı xәrbi әsirlektәn qotılu yulı bularaq ta kürgänder. Qayberlәrgä Gabdurreşid Ibrahım hәm Möhämmädiä Mädräsäsendä uqıp çıqqan Äläütdin Mөstәqim-ulınıŋ üget-nәsixәtlәre zur tәsir yasağandır. Kilәse programabızda menә şuşı Aziә Batalionınıŋ niçek itep Tөrkiәge kitüwenә tuqtalaçaqbız.
Zossen isemle keçkenä bu şәhәrçek Berlinnan 35 çaqrım yıraqlıqta bula. Wündsdorf isә Zossennan 11 çaqrım yıraqlıqta ber awıl bula. Şuşı lagerlarga urnaştırıla başlağan xәrbi әsirlär başta karantin astına alına, sonıraq terkәlә hәm munçağa cibәrelә, kiem-salımnarı almaştırıla häm üzlәrenә ber aş tälinkäse belәn berәr qaşıq birelә. Tәrtip buyınça hәrber xәrbi әsir 15 kөn karantinda totıla, şulay itep alarnıŋ nindi dä bulsa yoğışlı ber çir belän awıru-awırmawları tikşerelә.
Zossen lagerı timer çıbıq belәn uratılıp alınğan, ayruça ber metr bieklektäge diwar salınğan, hәr 200 metrda ber saqçı torğan hәm ayruça timer çıbıqlarğa elektr birelgәn bula. Mөselman xәrbi әsirlär baraklarğa urnaştırıla. Lager kereşendә german soldatları torğan baraklar, uŋ yaqta manarası belәn ber mәçet hәm bolar artında xәrbi әsirler өçen baraklar bula. Hәr ber batalion өçen 4 yoqı baragı, ber kuxnya, ber ker yuu urını, ber dä munça salınğan bula. Monan tış qayber baraklarda kibet hәm ayruça ber yulı 50şәr keşe yuına alırlıq ber ğomumi munça da bula. Pänceşämbe kөnnәre biredә qaynar su bula. Başqa lagerlardan yaki urınnardan kilgәnnәr bulğanda alar өçen dә munça yağıla. Zossen şәhәrçegendä 1914 belәn 1921-nçe yıllar arasında baytaq Tatar-Başqort xәrbi әsire yäşägän bula, tatar yәşlәre biredä tөrle hөnәrlәr өyrәnä.
Xәrbi lagerda soldatlar hәr kөn sәğat altıda torıp, baraklardan çığıp yuına, soñınnan sәkelәr cıyıla, irtänge aşqa aş yortına bara. Şunnan soŋ Alman serjantı hәr ber baraknıŋ citäkçese bulğan ölkän serjantqa ul kөn eş өçen niçä keşe kirәk buluwın әytә. Ber niçә keşe baraklarnı çistartırğa qala. Xasta bulğannar isә tabibqa bara. Ber nindi de eşe bulmağannarğa baraklarda toru tıyıla, alar lager maydanında yөrep torırğa tieş bulalar. Sәğat unda bөten serjantlar üz Alman ofitserlarına xisap birәlәr. Şunnan soŋ ber niçә keşe ikmәk alırğa bara. Hәr ber әsirgä 300 gram xisabına kürә ikmәk alına. Şular soŋınnan tigez rәweştә taratıla.
Eşkә kitkәnnәr өylә waqıtında kire qayta hәm sәğat 12’dә üzlәre өçen ayrılıp quyılğan ikmәlәrne ala. Şunan soŋ aşqa çirat tezelä. Hәr kөn şulpa өleşelә. Tөşke aştan soŋ eşkә yallanğannar qabat eşlәrenä kitәlәr hәm sәğat kiçke 7’dä kire qaytalar. Kiçke aştan soŋ isә baraklarğa kerelә hәm sәğat tuğızda lampalar sünderelә. Sәğat 11dä 300’er keşelek baraklarda tawış tın betä.
Әsirlekneŋ berençe yıllarında Tatar-Başqortar, Ğәrәplәr hәm başqa mөselmannar da şuşı Zossen lagerında bergä qalsalar da, bu mөslemannar, bigrәk tә ğәrәplәr belәn aralaşa almagaç, tөrle ızgışlar çıqqaç, ğәrәplәrne başqa ber lagerga cibәrәlәr. Tatar-Başqort xәrbi әsirlәre arasında beraz uqımışlı bulğannarı başqalarına dini terbiә birә, üget-nәsixәt itәlәr. Uqırğa-yazarğa өyrәnergä telәwçelәrne uqıtalar. Xәrbi әsirlektәn ber niçә ay ütkәç, ildәn xat, aqça xәtta azıq-tөlek tә kilä başlıy. Bu alarnıŋ ruxın baytaq kütәrә. Şul arada lagerda “äl-Cihad” isemle ber jurnal taratıla başlıy. Bu jurnalnı ataqlı cәmağәt eşleklese hәm din ğalime Gabdurreşid Ibrahim çığara.
Ul Piterburda 1902-nçe yılda Mirat , yağni Kөzge isemle jurnal çığara, Mөselman qorıltayların oyıştıruğa aktif qatnaşa, sonıraq Өlfet hәm Tilmiz gazetaların nәşer itә, Ufa’da Mөselmannarnıŋ Ruxani İdarәsendä, yağni mөftilektә kadi bularaq eşli, Çoban[Çulpan] Yıldızı, Aftonomiә yaki Muxtariyet kebek әsәrlәrne yazıp Rusya mөslemannarında milli hәm dini aŋnıŋ üsüende zur aktiflıq kürsәtkәn ber şәxes bula. Berençe dөnya suğışı qabınğaç Ğosmanlı dәwlәtendә urnaşa hәm ul menä şuşı әl-Cihad jurnalın çıgaru belәn qızıqsındırıp, Alman qulına elekkәn xәrbi әsirlәrne Gosmanlı armiәsenä cәlep itergә tırışa. Anıŋ hәm başqalarnıŋ tırışlığı belәn lagerdağı baytaq Tatar-Başqort yegete Tөrkiәgä barıp Ğosmanlı armiәse safında doşmanğa qarşı bularaq suğışu turında uylıy başlıy.
Bälki qayberlere monı xәrbi әsirlektәn qotılu yulı bularaq ta kürgänder. Qayberlәrgä Gabdurreşid Ibrahım hәm Möhämmädiä Mädräsäsendä uqıp çıqqan Äläütdin Mөstәqim-ulınıŋ üget-nәsixәtlәre zur tәsir yasağandır. Kilәse programabızda menә şuşı Aziә Batalionınıŋ niçek itep Tөrkiәge kitüwenә tuqtalaçaqbız.
