Yulda atamalarnıñ mäğnäsenä iğtibar itsäñ, şundıy fiker üze ük başnı borawlıy başlıy. 1943-yılda ğına Ul'yanovski isemenä layıq bulğan Sember qalasınıñ borınğı iseme, İdelne kiçkäç ük, Karasevka yılğaçığınıñ Qarasu bulğanlığın iskä töşerä. Artaban Ürän yılğası, Üränbaş, Yenğanay, Qolmayır, Urazgilde, Krasnıy Yar, Belıy Yar, Tögälbuğa, Äbderi, Öçqayın awılları, Çardaqlı qasabası…
Tik urısçalatılğannarı da baytaq: Mäläkäs – Dimitrovgrad, Zirekle quaq – Yelxovıy kust, Musa – Moiseevqa, Sabaqlı – Sobakayıvo, Töple – Teplıy stan, Qışqı – Qoşki… Soñğısı Samar ölkäse rayonınıñ üzäge. Andağı yul çatında Çelno-Verşinığa yul kürsätüçe taqta küzgä bärelä. Çallıbaş, dip atıy anı cirle tatar.
Annan soñ Kondırça yılğası buyınıñ güzäl cirlärendä şır urısça yäki sovetça yañğıraşlı awıllar isemnäre. Monısı añlaşıla da: tatarğa bit yılğalardan 40 çaqrım yıraqlıqta ğına urnaşırğa mömkin bulğan. Ä Kondırçanıñ iseme ük tatarnıñ oluğ faciğäsenä bäyle: näq anıñ İdelgä qoya torğan poçmağında Aqsaq Timer Tuqtamış ğäskären tar-mar itä. Häm näq şul 1396-yılğı waqiğa Böyek dalanı Böyek çualışqa kiterä dä. Näticäse mäğlüm inde. Barıbızğa da.
Samar ölkäsendä dä törki mäğnäsen saqlağan toponimnar baytaq. Rayon üzäkläre İsaqlı – Usaqlı, Qamışla – Qamışlı, mäsälän. Başqortostanda toponimnar, Tatarstandağı kebek ük, ike teldä yazılğan.
Qoşki belän Sergeevski arasında yul yaxşı: xäräkät az bulğanğadır, küräseñ. Mäskäw - Çiläbe trassasına Sergievsk şähäre çitendä çığasıñ. Biredä Surğut yılğası äle dä şulay atala. Ä menä Surgut qalasına Sergievsk iseme general Sergeevnıñ başqort baş kütärülären bastırğandağı ayıruça qansızlığı xörmätenä birelgän.
Mäskäw – Çiläbe trassasınıñ bezgä mäğlüm iñ naçar öleşe Samar ölkäsendä. Yulnı qararğa birelgän aqçanı çamalap qına, “çın räsäyçä” yaxşı qullanalar, küräseñ bu ölkädä. Yulnıñ iñ tigez öleşe – Tatarstan cirlegendä.
Tatarstandağı benzin salu stansaları – törle şirkät'lärneke. Bäyäläre dä törleçä. Ä Başqortstan cirendä barı tik “Başneft'”nekelär genä. Ber ük bäyä. Şunı da äytergä kiräk: “Başneft'” benzinı Samar ölkäsendägegä qarağanda yaxşıraq. Anı salu belän motornıñ yağımlıraq tawış belän eşli başlawı – şunı kürsätte.
Yulda qul kütärüçelär dä oçrıy. Utırtqalıysıñ inde qayçaqta. Berençedän, söyläşep baru yulnı qısqarta, ikençedän, äñgämä barışında Rusiäneñ milli säyäsäten beraz añlatu mömkinlege tua. Tik tatar-başqort telen belüçelär genä utırtıla. Tatarstan belän Başqortstan cirendä säbäbe bolay añlatıla: ike däwlät telen dä belmägän keşe – qanun bozuçı cinayätçe ul. Ä cinayätçelärgä minem maşinada urın yuq.
Passajirlar sawbullaşqanda, ğädättä, aqça suzalar. Kiräkmi, dim, üzebezçä söyläşüeñ öçen räxmät. Ä ber xanımnan alırğa turı kilde, çönki 12 yäşlek ulı urısça ğına belä.
Ufada küñelle ber küreneşkä tap buldıq: Başqort teatrı tatar äsäre “Başmağım”nı tamaşalıy. Ä Ufa qalası isä Qazanğa qarağanda küpkä “tatarskiraq”. Uramda şır tatarça söyläşälär. Urısçası sirägräk, başqortça süz işetergä nasıyp bulmadı. “Qızıl tañ” gäziteneñ tirajı da andağı tatarnıñ üz yözen saqlap kilüen dälillider – 25682 danä. Bu “Başqortstan” häm “Watanım Tatarstan” gäzitlärenekennän dä kübräk. Äytik, “VT”nı tirajı nibarı 17682 genä bit. Comğa çığarılışı da 280 danägä genä artığraq...
Ä “ğayışniklar” ike respublikada da – ber ük. Bernigä dä kiräkmägän yul bilgese quyalar da, şul taläpne ütämägän yulçılarnı awlaw öçen posıp utıralar. Äytik, uzıp kitüne tıyuçı yul bilgese (Obgon zapreşçen) borılış yäki qalqulıq aldında quyılırğa tieş, yäğni aldağı yul kürenmägän oçraqta. Ä uysulıq aldınnan – yul yıraq-yıraqtan kürenä. Uzarğa turı kilde inde aqrın ğına baruçı QamAZnı. Tuqtattılar. Maşina eçenä utırttılar. Berse başqalarnı “aulıy”, ölkänräge añlata: “Menä protokol tözerbez, sine sudqa tartırlar, 500 ştraf, volokita…” Soñ, añlaşıla inde närsä telägäneñ. Mä, mäytäm, 300 citäder bit. Qulı belän almadı, tieşle cirgä quyarğa quştı. Waqıt bar ide – beraz añlaşıp alırğa da mömkin. Rusiädä qanunnarnıñ küplege häm qatılığı, alarnıñ berwaqıtta da tieşençä ütälmäwe, urıs xalqınıñ qanında uq qanunnarğa tökerep qarawı, bu çirneñ tatar-başqortqa da yoğuı turında…
Gayışnik yeget urıs xalqına tel tidermik, alar bezne faşizmnan qotqarıp qaldılar, di. Suğışta kemneñ niçek qatnaşqanı, yaqtaşıbız Ğazi Zahitov yazmışı häm başqa şundıy misallar turında säğätkä yaqın añlatıp utırırğa turı kilde. Räxmät äytep qaldılar. Kitkändä “tege” 300не minem kesägä ük tığıp cibärde yegetem.
Alda Tatarstan belän Başqortstan çige – Iq yılğası. Mäskäw - Çiläbe trassası buyınça, bu yılğağa citkänçe ük Başqortostan cire başlana.
Härxäldä, Iq yılğasına qädär baytaq ara bulsa da, Başqortstan digän oluğ yazma häm Başqortstan flagı şuña inandıralar…
Yuğisä, çiklär yılğanıñ urtasında bulırğa tieş, läbasa. Änä bit Ussuri yılğasınıñ urtasında urnaşqan Damanski utrawçığı öçen Qıtay - SSSR arasında 1969-yılda bik qatı bäreleş bulıp alğan ide. SSSR da Qıtay cirenä üz tamğasın elmäde - Qıtay da SSSR yağına tığılmadı. Ä menä Başqortstan niçek itep Iq yılğasınıñ sul yağında 100 metr kiñlektäge polosağa xuca bulğan soñ? Elek tä şulay ide – üzgäreş kürenmi. Monısı – yaña küper, trassa küpere. Ul salınğançı töp yul Oktäberskiy şähäre aşa uza ide. Ä anda bu mäs'älä ni xäldä ikän? Şul soraw qaytqanda iske küper aşa ütärgä etärgeç birde. Monda da şul uq ikän. Xätta ruspublika çige tügel, Iqnıñ uñ yağında urnaşqan ŞÄHÄR(!) çige dä sul yaqta – Tatarstannıñ Yutazı rayonı cirendä.
Waq-töyaq kebek tä bit… Monda da säyäsät ise sizelä şul.
Tatarstan cämäğätçelege 2002-yılda tarixtağı iñ oluğ faciğäneñ 450 yıllığın bilgeläp ütte. Bügen Başqortstan urıs qulı astına kerüeneñ 450 yıllığın oluğ bäyräm sıyfatında qarşılıy. Çiklär belän bolay qılanuğa - şul tarixi waqiğalarnıñ tä'sirläre dä bardır kebek “astan” qaraşqa.
Ayrat İbrahim, Sember-Ufa arası
