Tikşerenü säfärendä qatnaşqan Rusiä Duması deputatı Artur Çelingarov häm tağın ike ğalim maxsus köymä yärdämendä Tönyaq qotıp urını dip salanğan cirdä 4300 metr tiränlekkä töşärğä ciyına. Okean töbendä ğalimnär berniçä fänni sınawlar ütäräçäk häm titannan yasalğan häm rusiä bayraqları tösläredä yasalğan sawıtnı qalqırıp kitärgä ciyına.
Kreml bu tikşerenülärgä zur iğtibar birä. Rusiä prezidentı Duma deputat Artur Çelingarovnı anıñ Tönyaq qotıp cirlärendäge wäkile itte. Däwlät televidenie kanalları, şul isäptän Rusiäneñ çit illärgä eşläwçe “Russia today” kanalı da, bu waqığanı yaqtırtırğa, üz xäbärçelären yulladı.
Tonyaq okeanda kurğaş, marganets, altin, platina häm almaz yatmaları bar. Şulay uq anda balıq ta küp. Ämma Tönyaq qotıp cirläreneñ iñ zur baylığı – neft häm ğaz yatmaları. Alar anda dönya tabiği baylıqlarnıñ 25% öleşen täşkil itärlek külämdä, dip sanala. Dönya bazalarında energiägä ixtiac artqan bu mäldä, Tönyaq qotıp öçen köräş artırğa mömkin. Bigräktä bu cirlärgä yaqın bulğan Rusiä, Norvegiä, Daniä, Qanada häm Quşma Ştatlar arasında aldağı yıllarda köräşneñ artuı farazlana. Bu cirlär cılına başlağanğa kürä, monnan neftne köymälär belän taşu, tabiği yatmalarnı qullanu faydalı häm real bula başlıy. Bu cirlärneñ töğäl yuridik statusı bilgele tügel, şuña da andağı yatmalar öçen köräş ayıruça qatı bulır axrısı.
1926 yılda sovetlar xakimiäte, Rusiä yağındağı tönyaq boz okeyanı yarı tiräsendäge cirlärne üzeneke dip iğlan itte. Bu öçpoçmaq räweşendä cir bilämäse, ul elekke SSSRnıñ könbatış çigennän başlana, Bereng buğazınıñ yartısına qädär citä häm tönyaq qotıp noqtasın da üz eçenä ala. Ämma ber il dä mondıu büleneşne tanımadı.
Xalıqara qanunnarda Tönyaq qotıp cirläre, ber ilgä dä qaramıy torğan, nejtral cirlär bulıp sanala. Rusiä 1997 yılda dingez qanunnarı turındağı BMO konvensiäsen raslağan ide. Anıñ nigezendä, dingez buyındağı däwlätlärgä yardan 12 mil yıraqlıqtağı cirlär qarıy, şuşı uq qanun nigezendä yardan 200 milli kiñlektäge arağa şul däwlätneñ iqtisadi xoquqları bar. Läkin çiklärne bilgeläw yarnıñ su astındağı cirläreneñ nindi buluyına da bäyle. Ägär su astında bulğan cirlär, 200 mil aradan arta ikän, il qalğan cirgä dä qäğwä itä ala.
BMOnıñ konventsiäsen raslap, Rusiä SSSRnıñ Tönyaq qotıpqa bulğan däğwälärennän baş tarttı. Ämma xäzer Rusiä säyäsäten üzgärtergä buldı. Kreml su astındağı cirlär Yevraziä qıtğasınıñ däwamı bulıp tora häm qanunda kürsätelgän 200 mill kiñlegendäge cir bilämäsennän zurraq, dip ışandırğa tırışa. Rusiä Tönyaq Kotıpqa näq şul mäqsatnı alğa sörep tikşerü törkemen cibärde dä inde.
Ğalimnär anda, su astındaı Lomonosov isemen yortkän taw sırtınıñ, Seberneñ däwamı buluyın raslarğa ciyına. 2002 yılda Dingez qanunnarın qarawçı BMO komitetı Rusiäneñ, dingez tiräsendäge cirlärne kiñäytergä digän däğwäsen qänäqätländermäde. Xalıqara ğalimnär, şuşı Lomonosov sırtı Grenlandigä häm Kanadanıñ da däwama da bula ala dip belderä. ( Daniä häm Kanada ğalimnäre dä şuşı faraznı dälillär öçen üz tikşerünülären alıp bara.)
Tonyaq okeanda kurğaş, marganets, altin, platina häm almaz yatmaları bar. Şulay uq anda balıq ta küp. Ämma Tönyaq qotıp cirläreneñ iñ zur baylığı – neft häm ğaz yatmaları. Alar anda dönya tabiği baylıqlarnıñ 25% öleşen täşkil itärlek külämdä, dip sanala. Dönya bazalarında energiägä ixtiac artqan bu mäldä, Tönyaq qotıp öçen köräş artırğa mömkin. Bigräktä bu cirlärgä yaqın bulğan Rusiä, Norvegiä, Daniä, Qanada häm Quşma Ştatlar arasında aldağı yıllarda köräşneñ artuı farazlana. Bu cirlär cılına başlağanğa kürä, monnan neftne köymälär belän taşu, tabiği yatmalarnı qullanu faydalı häm real bula başlıy. Bu cirlärneñ töğäl yuridik statusı bilgele tügel, şuña da andağı yatmalar öçen köräş ayıruça qatı bulır axrısı.
1926 yılda sovetlar xakimiäte, Rusiä yağındağı tönyaq boz okeyanı yarı tiräsendäge cirlärne üzeneke dip iğlan itte. Bu öçpoçmaq räweşendä cir bilämäse, ul elekke SSSRnıñ könbatış çigennän başlana, Bereng buğazınıñ yartısına qädär citä häm tönyaq qotıp noqtasın da üz eçenä ala. Ämma ber il dä mondıu büleneşne tanımadı.
Xalıqara qanunnarda Tönyaq qotıp cirläre, ber ilgä dä qaramıy torğan, nejtral cirlär bulıp sanala. Rusiä 1997 yılda dingez qanunnarı turındağı BMO konvensiäsen raslağan ide. Anıñ nigezendä, dingez buyındağı däwlätlärgä yardan 12 mil yıraqlıqtağı cirlär qarıy, şuşı uq qanun nigezendä yardan 200 milli kiñlektäge arağa şul däwlätneñ iqtisadi xoquqları bar. Läkin çiklärne bilgeläw yarnıñ su astındağı cirläreneñ nindi buluyına da bäyle. Ägär su astında bulğan cirlär, 200 mil aradan arta ikän, il qalğan cirgä dä qäğwä itä ala.
BMOnıñ konventsiäsen raslap, Rusiä SSSRnıñ Tönyaq qotıpqa bulğan däğwälärennän baş tarttı. Ämma xäzer Rusiä säyäsäten üzgärtergä buldı. Kreml su astındağı cirlär Yevraziä qıtğasınıñ däwamı bulıp tora häm qanunda kürsätelgän 200 mill kiñlegendäge cir bilämäsennän zurraq, dip ışandırğa tırışa. Rusiä Tönyaq Kotıpqa näq şul mäqsatnı alğa sörep tikşerü törkemen cibärde dä inde.
Ğalimnär anda, su astındaı Lomonosov isemen yortkän taw sırtınıñ, Seberneñ däwamı buluyın raslarğa ciyına. 2002 yılda Dingez qanunnarın qarawçı BMO komitetı Rusiäneñ, dingez tiräsendäge cirlärne kiñäytergä digän däğwäsen qänäqätländermäde. Xalıqara ğalimnär, şuşı Lomonosov sırtı Grenlandigä häm Kanadanıñ da däwama da bula ala dip belderä. ( Daniä häm Kanada ğalimnäre dä şuşı faraznı dälillär öçen üz tikşerünülären alıp bara.)