Tөrkiәneñ kөntәrtibendә tөpqanunnı, konstitutsiәne üzgәrtü, yaña prezident Gülneñ aktiflıqları, Ankarada şartlağıç tulu ber yөk maşinasınıñ tabıluwı kebek asılda turıdan turı rejimnı qızıqsındırğan mәs`әlәlәr tora kebek kürensә dә eşsezlek probleması Tөrkiәneñ mөhim temalarınnan bere buluın dәwam itә.
Tөrkiәneñ xalıq sanı 70 millionnı beraz aşa. Şunıñ өçtәn bere , çağıştırmaça 25 millionı eş yәşendәgelәr dip isәplәnә. Rәsmi statistikalarğa kürә eşsezlek 10 % tirәse. Yәğni 2,5 million keşe eşsez. Bolar arasında da yuğarı belem alğannarnıñ xәle çın mәğnәdә eç poşırğıç. Çөnki alar başlanğıç, urta hәm yuğarı belemnәren tәmamlağannar, yәğni iñ kimendә 15-16 yıl uqığannar, ata-anaları alar өçen küp aqçalar sarıf itkәn. Nәticәdә isә alar eş tabalmıy.
Menә soñğı kөnnәrdә 200 meñ tirәse uqıtuçı niçә yıllardan birle eş kөtә digәn xәbәrlәr diqqәtne cәlep itte. Tөrkiә xalqı yәş bulu sәbәple 15 million tirәse bala hәm yәş üsmer tөrle uqu yortlarında belem ala. Bolar өçen 600 meñ uqıtuçı Mәğarif Ministerlegeneñ kadrlarında eşli. Ğomumәn alğanda uqıtuçılar universitetlarnıñ pedagogiә fakultetları belәn fәn hәm әdәbiat fakultetlarında citeşterelә. 2007/2008-nçe uqu-uqutı yılında 62 meñ uqıtuçı diplom alaçaq. Mәğarif ministerlege bıyıl 30 meñ yәş uqıtuçını eşkә aldı. Әmma kilәse yıl uquların tәmamlağan uqıtuçılar belәn eşsez uqıtuçı sanı 232 meñgә üsәçәk dip faraz itelә. Dөres şularnıñ ber өleşe xosusi başlanğıç hәm urta mәktәplәrdә eş taba alaçaq. Lәkin xosusi mәktәplәr tulayım başlanğıç hәm urta mәktәplәrneñ un protsentın da tәşkil itmi.
Mәğarif ministerlege bezdә yıl sayın urtaça 20 meñ keşe pensiәgә çığa yäki üze telәp eşen taşlıy, dimәk yılına 20 meñ uqıqtuçını ğına eşkә alalabız digәn argument qullana. Tabiğıy monda uqıtuçılarnıñ nindi yünäleştä buluları faktı da bik mөhim. Misal өçen soñğı biş yılda Japon tele uqıtuçılığına ber, Rus telenә 11, Fransuz telenә 25, Alman telenә nibarı 41 genә kadr birelgәn. Şulay uq tarix, fälsäfә kebek büleklärne tәmamlağannarnıñ da eş tabu şansı nolgә yaqın. Ә 90 niçә universitetnıñ 70 protsentında tarix kafedraları bar. Tik başlanğıç mәktәp, İngliz tele, Tөrek tele, komputer, matematika belәn din mәdәniәte hәm әxlaq uqıtuçılarınıñ ğına eş tabu şansı bik yuğarı.
Dimәk Tөrek mәğarif sisteması kirәgennәn küberәk yәşkә yuğarı belem birә. Monıñ өçen Yuğarı Uqu Oyışması (YUO) ğәyeplәnә. Asılda YUO planlawdan cawaplı, ul eş tabu şansı bulmağan fәnnәrdә kafedralar açmasqa tiyeş ide. Lәkin Tөrkiәneñ başqa ber çınbarlığı liseylarnı tәmamlağannarnıñ sanınıñ yuğaru buluı. Liseyda hөnәr tügel, tik ğomum belem birelә. Yәğni lisәyne tәmamlağannar bik az eş xaqqı tülәngәn, asılda әllә nindi belem dә kirәkmәgәn eşlәr genә taba alalar. Şul sәbәple dә hәr yıl sayın ber millionnan artıq yәş üsmer universitetlarğa kerü өçen imtixannarğa mөrәcәğәt itә hәm alarnıñ biştәn bere genә tөrle programmalarğa qabul itelә. Dimәk, başlanğıç belemnәn başlap, Tөrkiәdә uqıtu sistemasında qay ber xatalar bar. Şul sәbәple dә YUO tөptәn kilgәn basımnı kimetü өçen kirәkme kirәkmime yaña universitetlar aça.
Qısqası Tөrkiәneñ mәğarif өlkәsendәge şuşı problemasın çişüen yaqın kilәçәktә kөtep bulmıy.
Әxtәm İbrahim, İstanbul