Tatarstan parlamentı bu atnada respubliqanıñ büdjetın tikşerde. Däwlät Şurası utırışı matbuğatta kiñ yaqtırtıldı. Köndälek häm atnalıq gazetalarda şuşı utırışnıñ fotosürätläre, anda yasalgan çıgışlar, Tatarstan prezidentınıñ belderüläre basıldı. Akça bülü mäsäläseneñ qaynarlıgı, kiskenlege gazetalarga da bärep çıqtı. Şähri Qazan gazetası xäbärçese Xämzä Bädretdinovnıñ yazmasında şundıy yullar bar:
«Bilgele, 48 matdädän torgan aqça tabu häm tuzdıru fälsäfäse ber tın belän genä qäğäzgä töşerelmäde. Ul parlament tıñlawların kiçte, daimi komissiä utırışılarında «ilände», sessiädä şomartıldı. Premier-ministr Röstäm Miñnexanovnıñ: “akçanı bülügä bik igtibarlı bulıgız”,- digän möräcägaten iskä alıp, deputatlar soragan ber keşegä aqça ışandırmadılar. Balalar, ölkännär xaqına dip tä yumartlanmadılar. İsemle tawış birü belän kiterep qısqaç ta, familiäläreneñ tarixqa terkälep qaluınnan şiklänep, uçastoq tabiplarınıñ da xällärenä kermädelär.»
Bu Şähri Qazan yazması ide. Şul uq parlament utırışı turında Tatarstan yäşläre gazetası da täfsilläp yazdı. «İmansızlar belän cidäü» digän baş astındağı yazmada mondıy yullar urın algan:
«Waq-töyäk bäxäslärne isäpkä almaganda, deputatlar biudjetnı xalıqnı sotsial yaqlawga yünälderelgän buluına basım yasadılar. Tik menä ruxi yaqtan üzebezne niçek xis itärbez ikän? Millätlärne, bigräktä tatarlarnı kiläçäktä nindi yazmış kötä?»
Tatarstan yäşläre gazetası xäbärçese bu oçraqta Däwlät Şurasınıñ, tatar cämägatçelegeneñ igtibar üzägendä torgan ber mäsälä turında yaza. Däwlät Şurası cıyılışında Rusiä Duması deputatı Fändäs Säfiullin çıgış yasap, xalıq sanın alu turındagı qanun, bigräktä anıñ quşımtası turında täfsilläp söylägän. İmeş-mimeşlär däräcäsendä söylänep yörgän äyber, çın bulıp çıqqan. Tatar milläten waq xalıqlarga bülergä telilär. Gazeta mäqalägä baş isemne dä Fändäs Safiullinnñ süzlärenä nigezlänep birgän ikän. Rusiä duması deputatı anda «ägär millätne geografik printsipqa qarap bülsäk, tatarnı ästerxan, seber tatarlarına bülgän kebek, urıs xalqın da Vologda, Ryazan urısları itep yazıp bula. Dini prontsipqa tayansaq tatarnı «imanlı» häm «imansız»ga bülärgä kiräk, ul çaqta cide millät kilep çıga», dip söylägän Fändäs Safiullin. Tatarstan yäşläre gazetası bu mäsälägä üz qaraşın da täqdim itte. «İmansızlar belän cidäü» digän mäqälädän ber özek:
«İmeş, Rusi'dä keçkenä millätlär, waq xalıqlar, etnik törkemnär üzlären tulı xoquqlı itep xis itergä tieşlär. Qayberäwlär bu cimgä qaptı. Tatar isäplänüçelärdän dä ayırım törkemnär Mäskäwgä «proşenie» yazdı. Tik tal çıbıgın beräm-beräm sındıru ansat buluı turında uyladılar mikän alar? Bez bergä bulganda gına, ielsäk tä, bögelsäk tä sınmayaçağıbız başlarına barıp citä aldı mikän?» Deputat Tufan Miñnullin Däwlät Şurasın tatar xalqına möräcägat itergä çaqıra. Şuşı dokumentnıñ proyektın deputatlar xupladı. Annıñ tekstı kiläse sessiädä tulılandırılıp qabul itäçäk. Häm şulay uq, Rusiä Dumasına da yullanaçaq. Tatarstan yäşläre gazetası, tatar telle matbugattan berençe bulıp, uquçılarnı şuşı möräcägat belän tanıştırırga buldı. Anda şundıy iullar bar:
«Küpmillätle Tatarstan xalqı tarafınnan saylangan deputatlar bularaq, bez 2002 elda ütkäreläçäk Bötenrusiä xalıq sanın aluga äzerlängän bu könnärdä xalıq yazmışı öçen cawaplıllıq toyıp, tatar xalıqına möräcägat itäbez. Ägär dä tatar milläte törle waq xalıqlarga taralsa, anıñ moña qadär ireşkännäre yuqqa çıgaçaq, ul mädäniätsez, mäğrifätsez xalıq bulıp qalaçaq. Bu şartlarda tatar xalqına däwlätçelegen yugaltu qurqınıçı yanıy. Zur häm berdäm tatar milläten xälitkeç sınaw kötä. Yaqni ul xalıq bularaq saqlanıp qalaçaq, yäki üz-üzen yugatlaçaq. Üz milläteneñ kiläçäge öçen qaygırtqan här keşe tirän uylanırga häm xalıqnıñ berdämlege öçen cawaplılıq xisen onıtmasqa tieş.»
Tatarstan yäşläre gazetasında aldagı şimbä sanında basılgan mäqälä dä millätne bülgäläw temasınıñ däwamı bula ala. Gazeta «Ügilär 2» digän baş astında Başkortostan tatarlarınıñ xäle turındagı yazmalarnıñ ikençe öleşen täkdim itte. Mäqälägä kereş öleşendä bolay dip äytelä:
«Tatarstan yäşläre bu turıda inde berniçä tapqır yazdı. Läkin başqort dustar programmalaşıtrılgan zombi kebek alga bara — tatarlar citäkçe urınnardan alına, tatar mäktäpläre yabıla…Xäyer, min närsä baş watam? Başqort dustar äytüençä, Başqortostanda tatar yuq, tatarlaşqan başqortlar gına bar…»
Mäqaläneñ awtorı Räif Usmanov Ufaga barıp, anda milli mädäni avtonomiä, tatar ictimagıy üzäge wäkilläre belän oçraşqan. Avtor Başkortostan başqalasında tatar gimnäziäsen ezläp yörüwen, däresleklär, cihazlar citmäwen, rayonnardagı mäktäplär turında, ata-analarnıñ teläge bulıp ta tatar tele uqıtılmawın, ämmä milli izü şartlarında Başkortostan tatarlarınıñ yäşi aluların sürätli. Yazma bolay tämamlana:
«2-3 kön eçendä bulıp qaytqan Dürtöyle, Baltaç, Boray, Baqalı rayonnarındagı tatarda ber soraw — Tatarstan nigä däşmi? Bu sorawga üzemneñ dä cawap işetäsem kilä. Kürşelär tiptär belän mişärlärne başqortlar, dip iglan itte inde. Şäexzädä Babiç, Aqmulla, Qol Ğaline başqortlaştırgan galimnär bügen Musa Cälilgä totındı.»
Mädäni comğa gazetasında bik üzençälekle avtor, yazuçı Dias Wäliev bik tä aqktual temaga çıgış yasagan. «Üzäktä yörgän uylar» digän mäqäläsendä ul latin grafiqası turında här millätne bülgäläw turında fikerläre belän urtaqlaşqan. Mäqälädän ber özek:
«Bügenge köndä tatar etnosınnan 320 meñ keräşen tatarı ayırılıp çıgarga, «üz alfavitı» belän «köräşen etnosı»n tözärgä cıyına. Ä bit keräşen tatarlarınıñ mondıy «başlangıçı»na tora-bara mişärlär dä quşılırga mömkin. Alar da bit äytergä mömkin: bez tatarlar arasında iñ aqıllısı (härxäldä alar üzläre şulay isäpli), bez ayırım etnos bulırga telibez, dip. Ä tatarlar arasında bolgar ideyäse belän sataşqannar küpme?»
Bu Dias Väliev fikere ide. Avtor biredä latin grafiqasına küçüne globalläşü gälämäte dip atıy.
Urıs telle, ämma milli mäsälälärgä küp urın birüçe Звезда Поволжья gazetasında bu atnada elekke milli säyäsät ministrı Valeriy Tişkovnıñ çıgışı basılıp çıqqı. «Minnats belän xuşlaşu» digän mäqälädä ul millätlär eşläre ministrlıgı törle zamannarda ilgä küp yaxşılıq kiterde. Bügenge köndä, anıñ fikerençä, milli säyäsät berniçä yünäleştä alıp barılırga tieş. Berençe yünäleş — Rusiä xalqına «küpmillätle, törle mädäniätle» bulganın añlatu, säyäsi yünäleş — respubliqalarnıñ konstitutsiälären tözätü eşen axırına citkerü, törle millät wäkillärenä tigez xoquqlar birü, üzäk xaqimiätneñ kontrolendä bulmagan qorallı separatizm uçaqların beterü dip äytelgän. İqtisadi-sotsial yünleşne avtor milli törkemnär arasında sotsial yaqtan zur ayırma buldırmawda kürä. Mädäniyat, belem birü yünäleşendä Valeriy Tişkov xalıqta başqa millätlärgä tüzemlelek tärbiälärgä kiräk, di. Şul uq waqıttta, anıñ fikerençä, Rusiädä milli säyäsät belän şögellänüçe türä bötenrussiä ğömüm qimmätläre ruxında watannı söyü xislären tärbiälärgä tieş. Häm bu tärbiä urıs telendä barırga tieş, dip sanıy elekke milli säyäsät komitetı başlıgı, Rusiä fännär akademiäseneñ entologiya häm antropologiä institutı citäkçese Valeriy Tişkov.
Şul uq gazetada Rabit Batullanıñ «Allaga şöker» digän baş astında külämle mäqäläseneñ berençe öleşe basılgan. Mäqäläneñ ikençe iseme dä bar — “Priznaniya maxrovogo natsionaonalista”. Yazmaga kereş öleşendä bolay dip yazılgan:
«Xäzer «natsionalist»- millätçe häm «maxrovıy» digän süzlär yış qullanıla. Bu süzlär — başqa fikerle, doşman, säyäsi cinäyatçe digän mägnädä yañgırıy».
Bu mäqalädä Rabit Batulla millätçelek töşençese turında uylana, tatar milläteneñ tarixı, anıñ yulında oçragan qarşılılar, milli izü, köräş yılların sürätli.
Millät, qärdäş xalıqlar, köräş yılları xaqında qimmätle fikerlärne şağir Sibğät Xäkimneñ icatında tabıp bula. Anıñ bu atnada 90 yıllıgı bilgeläp ütelde. Matbuğatta Sibğät Xäkimneñ icatına bagışlangan yazmalar basıldı, anıñ turında istäleklär, şigırläre dönya kürde. İñ qızıqlı mäqälälärneñ berse — Vostoçnıy Ekspress gazetasında bulgandır. Anda Татарский Век digän quşımtada şağirneñ tormış iptäşe Mörşidä Wälidowa-Xäkimovanıñ istälekläre dönya kürde. Mörşidä xanım anda Sibğät ağanıñ moña qadär bilgele bulmagan yaqların açıp birä, anı neçkä küñelle, tıynaq keşe itep sürätli. Sibgat Xäkim yöräk awıruınnan ülde. Gazeta xäbärçese Rezidä Dautova anıñ xatınınnan, şağirneñ yörägen närsä beterde ikän dip soradı. Mörşidä Wälidova bolay di:
«Fronttır. Ul pexota batalonınıñ başlıgı ide. Ul, anda tatar, üzbäk, qazaxlar xezmät itte, dip söyli ide. Alar iñ qaynar urınarga cibärelep, distäläp ülgän bulgan. Moña niçek tüzep bula? Xöcümnär arasında bu keşelär Qor’än uqıp cannarın däwalagan. Sibğät tä, kommunist bulsa da, Qor’änne uqıgan. Tugan awılında anı yış iskä alalar, muzee bar, ul tözetkän mäktäp anıñ isemen yörtä, ä yäş qazanlılar,… qayçandır Sibğät Xäkimneñ poemaların yötılıp uqıgan keşelärneñ onıqları, şagırneñ isemen dä belmilär» dip söylägän Mörşidä xanım. Tatar ädäbiäteneñ klassiğı dip sanalağan Sibğät Xäkim turında mäqalä «Soñgı viktoriä» digän baş astında Vostoçnıy Ekspress gazetasında basıldı.
Şunıñ belän matbuğat küzätüwe tämam. Anı «Azatlıq» radiosı öçen Qazannan Bikä Timerowa ezerläde
«Bilgele, 48 matdädän torgan aqça tabu häm tuzdıru fälsäfäse ber tın belän genä qäğäzgä töşerelmäde. Ul parlament tıñlawların kiçte, daimi komissiä utırışılarında «ilände», sessiädä şomartıldı. Premier-ministr Röstäm Miñnexanovnıñ: “akçanı bülügä bik igtibarlı bulıgız”,- digän möräcägaten iskä alıp, deputatlar soragan ber keşegä aqça ışandırmadılar. Balalar, ölkännär xaqına dip tä yumartlanmadılar. İsemle tawış birü belän kiterep qısqaç ta, familiäläreneñ tarixqa terkälep qaluınnan şiklänep, uçastoq tabiplarınıñ da xällärenä kermädelär.»
Bu Şähri Qazan yazması ide. Şul uq parlament utırışı turında Tatarstan yäşläre gazetası da täfsilläp yazdı. «İmansızlar belän cidäü» digän baş astındağı yazmada mondıy yullar urın algan:
«Waq-töyäk bäxäslärne isäpkä almaganda, deputatlar biudjetnı xalıqnı sotsial yaqlawga yünälderelgän buluına basım yasadılar. Tik menä ruxi yaqtan üzebezne niçek xis itärbez ikän? Millätlärne, bigräktä tatarlarnı kiläçäktä nindi yazmış kötä?»
Tatarstan yäşläre gazetası xäbärçese bu oçraqta Däwlät Şurasınıñ, tatar cämägatçelegeneñ igtibar üzägendä torgan ber mäsälä turında yaza. Däwlät Şurası cıyılışında Rusiä Duması deputatı Fändäs Säfiullin çıgış yasap, xalıq sanın alu turındagı qanun, bigräktä anıñ quşımtası turında täfsilläp söylägän. İmeş-mimeşlär däräcäsendä söylänep yörgän äyber, çın bulıp çıqqan. Tatar milläten waq xalıqlarga bülergä telilär. Gazeta mäqalägä baş isemne dä Fändäs Safiullinnñ süzlärenä nigezlänep birgän ikän. Rusiä duması deputatı anda «ägär millätne geografik printsipqa qarap bülsäk, tatarnı ästerxan, seber tatarlarına bülgän kebek, urıs xalqın da Vologda, Ryazan urısları itep yazıp bula. Dini prontsipqa tayansaq tatarnı «imanlı» häm «imansız»ga bülärgä kiräk, ul çaqta cide millät kilep çıga», dip söylägän Fändäs Safiullin. Tatarstan yäşläre gazetası bu mäsälägä üz qaraşın da täqdim itte. «İmansızlar belän cidäü» digän mäqälädän ber özek:
«İmeş, Rusi'dä keçkenä millätlär, waq xalıqlar, etnik törkemnär üzlären tulı xoquqlı itep xis itergä tieşlär. Qayberäwlär bu cimgä qaptı. Tatar isäplänüçelärdän dä ayırım törkemnär Mäskäwgä «proşenie» yazdı. Tik tal çıbıgın beräm-beräm sındıru ansat buluı turında uyladılar mikän alar? Bez bergä bulganda gına, ielsäk tä, bögelsäk tä sınmayaçağıbız başlarına barıp citä aldı mikän?» Deputat Tufan Miñnullin Däwlät Şurasın tatar xalqına möräcägat itergä çaqıra. Şuşı dokumentnıñ proyektın deputatlar xupladı. Annıñ tekstı kiläse sessiädä tulılandırılıp qabul itäçäk. Häm şulay uq, Rusiä Dumasına da yullanaçaq. Tatarstan yäşläre gazetası, tatar telle matbugattan berençe bulıp, uquçılarnı şuşı möräcägat belän tanıştırırga buldı. Anda şundıy iullar bar:
«Küpmillätle Tatarstan xalqı tarafınnan saylangan deputatlar bularaq, bez 2002 elda ütkäreläçäk Bötenrusiä xalıq sanın aluga äzerlängän bu könnärdä xalıq yazmışı öçen cawaplıllıq toyıp, tatar xalıqına möräcägat itäbez. Ägär dä tatar milläte törle waq xalıqlarga taralsa, anıñ moña qadär ireşkännäre yuqqa çıgaçaq, ul mädäniätsez, mäğrifätsez xalıq bulıp qalaçaq. Bu şartlarda tatar xalqına däwlätçelegen yugaltu qurqınıçı yanıy. Zur häm berdäm tatar milläten xälitkeç sınaw kötä. Yaqni ul xalıq bularaq saqlanıp qalaçaq, yäki üz-üzen yugatlaçaq. Üz milläteneñ kiläçäge öçen qaygırtqan här keşe tirän uylanırga häm xalıqnıñ berdämlege öçen cawaplılıq xisen onıtmasqa tieş.»
Tatarstan yäşläre gazetasında aldagı şimbä sanında basılgan mäqälä dä millätne bülgäläw temasınıñ däwamı bula ala. Gazeta «Ügilär 2» digän baş astında Başkortostan tatarlarınıñ xäle turındagı yazmalarnıñ ikençe öleşen täkdim itte. Mäqälägä kereş öleşendä bolay dip äytelä:
«Tatarstan yäşläre bu turıda inde berniçä tapqır yazdı. Läkin başqort dustar programmalaşıtrılgan zombi kebek alga bara — tatarlar citäkçe urınnardan alına, tatar mäktäpläre yabıla…Xäyer, min närsä baş watam? Başqort dustar äytüençä, Başqortostanda tatar yuq, tatarlaşqan başqortlar gına bar…»
Mäqaläneñ awtorı Räif Usmanov Ufaga barıp, anda milli mädäni avtonomiä, tatar ictimagıy üzäge wäkilläre belän oçraşqan. Avtor Başkortostan başqalasında tatar gimnäziäsen ezläp yörüwen, däresleklär, cihazlar citmäwen, rayonnardagı mäktäplär turında, ata-analarnıñ teläge bulıp ta tatar tele uqıtılmawın, ämmä milli izü şartlarında Başkortostan tatarlarınıñ yäşi aluların sürätli. Yazma bolay tämamlana:
«2-3 kön eçendä bulıp qaytqan Dürtöyle, Baltaç, Boray, Baqalı rayonnarındagı tatarda ber soraw — Tatarstan nigä däşmi? Bu sorawga üzemneñ dä cawap işetäsem kilä. Kürşelär tiptär belän mişärlärne başqortlar, dip iglan itte inde. Şäexzädä Babiç, Aqmulla, Qol Ğaline başqortlaştırgan galimnär bügen Musa Cälilgä totındı.»
Mädäni comğa gazetasında bik üzençälekle avtor, yazuçı Dias Wäliev bik tä aqktual temaga çıgış yasagan. «Üzäktä yörgän uylar» digän mäqäläsendä ul latin grafiqası turında här millätne bülgäläw turında fikerläre belän urtaqlaşqan. Mäqälädän ber özek:
«Bügenge köndä tatar etnosınnan 320 meñ keräşen tatarı ayırılıp çıgarga, «üz alfavitı» belän «köräşen etnosı»n tözärgä cıyına. Ä bit keräşen tatarlarınıñ mondıy «başlangıçı»na tora-bara mişärlär dä quşılırga mömkin. Alar da bit äytergä mömkin: bez tatarlar arasında iñ aqıllısı (härxäldä alar üzläre şulay isäpli), bez ayırım etnos bulırga telibez, dip. Ä tatarlar arasında bolgar ideyäse belän sataşqannar küpme?»
Bu Dias Väliev fikere ide. Avtor biredä latin grafiqasına küçüne globalläşü gälämäte dip atıy.
Urıs telle, ämma milli mäsälälärgä küp urın birüçe Звезда Поволжья gazetasında bu atnada elekke milli säyäsät ministrı Valeriy Tişkovnıñ çıgışı basılıp çıqqı. «Minnats belän xuşlaşu» digän mäqälädä ul millätlär eşläre ministrlıgı törle zamannarda ilgä küp yaxşılıq kiterde. Bügenge köndä, anıñ fikerençä, milli säyäsät berniçä yünäleştä alıp barılırga tieş. Berençe yünäleş — Rusiä xalqına «küpmillätle, törle mädäniätle» bulganın añlatu, säyäsi yünäleş — respubliqalarnıñ konstitutsiälären tözätü eşen axırına citkerü, törle millät wäkillärenä tigez xoquqlar birü, üzäk xaqimiätneñ kontrolendä bulmagan qorallı separatizm uçaqların beterü dip äytelgän. İqtisadi-sotsial yünleşne avtor milli törkemnär arasında sotsial yaqtan zur ayırma buldırmawda kürä. Mädäniyat, belem birü yünäleşendä Valeriy Tişkov xalıqta başqa millätlärgä tüzemlelek tärbiälärgä kiräk, di. Şul uq waqıttta, anıñ fikerençä, Rusiädä milli säyäsät belän şögellänüçe türä bötenrussiä ğömüm qimmätläre ruxında watannı söyü xislären tärbiälärgä tieş. Häm bu tärbiä urıs telendä barırga tieş, dip sanıy elekke milli säyäsät komitetı başlıgı, Rusiä fännär akademiäseneñ entologiya häm antropologiä institutı citäkçese Valeriy Tişkov.
Şul uq gazetada Rabit Batullanıñ «Allaga şöker» digän baş astında külämle mäqäläseneñ berençe öleşe basılgan. Mäqäläneñ ikençe iseme dä bar — “Priznaniya maxrovogo natsionaonalista”. Yazmaga kereş öleşendä bolay dip yazılgan:
«Xäzer «natsionalist»- millätçe häm «maxrovıy» digän süzlär yış qullanıla. Bu süzlär — başqa fikerle, doşman, säyäsi cinäyatçe digän mägnädä yañgırıy».
Bu mäqalädä Rabit Batulla millätçelek töşençese turında uylana, tatar milläteneñ tarixı, anıñ yulında oçragan qarşılılar, milli izü, köräş yılların sürätli.
Millät, qärdäş xalıqlar, köräş yılları xaqında qimmätle fikerlärne şağir Sibğät Xäkimneñ icatında tabıp bula. Anıñ bu atnada 90 yıllıgı bilgeläp ütelde. Matbuğatta Sibğät Xäkimneñ icatına bagışlangan yazmalar basıldı, anıñ turında istäleklär, şigırläre dönya kürde. İñ qızıqlı mäqälälärneñ berse — Vostoçnıy Ekspress gazetasında bulgandır. Anda Татарский Век digän quşımtada şağirneñ tormış iptäşe Mörşidä Wälidowa-Xäkimovanıñ istälekläre dönya kürde. Mörşidä xanım anda Sibğät ağanıñ moña qadär bilgele bulmagan yaqların açıp birä, anı neçkä küñelle, tıynaq keşe itep sürätli. Sibgat Xäkim yöräk awıruınnan ülde. Gazeta xäbärçese Rezidä Dautova anıñ xatınınnan, şağirneñ yörägen närsä beterde ikän dip soradı. Mörşidä Wälidova bolay di:
«Fronttır. Ul pexota batalonınıñ başlıgı ide. Ul, anda tatar, üzbäk, qazaxlar xezmät itte, dip söyli ide. Alar iñ qaynar urınarga cibärelep, distäläp ülgän bulgan. Moña niçek tüzep bula? Xöcümnär arasında bu keşelär Qor’än uqıp cannarın däwalagan. Sibğät tä, kommunist bulsa da, Qor’änne uqıgan. Tugan awılında anı yış iskä alalar, muzee bar, ul tözetkän mäktäp anıñ isemen yörtä, ä yäş qazanlılar,… qayçandır Sibğät Xäkimneñ poemaların yötılıp uqıgan keşelärneñ onıqları, şagırneñ isemen dä belmilär» dip söylägän Mörşidä xanım. Tatar ädäbiäteneñ klassiğı dip sanalağan Sibğät Xäkim turında mäqalä «Soñgı viktoriä» digän baş astında Vostoçnıy Ekspress gazetasında basıldı.
Şunıñ belän matbuğat küzätüwe tämam. Anı «Azatlıq» radiosı öçen Qazannan Bikä Timerowa ezerläde