«Millätneñ berdämlegen saqlıyq!» digän cömlä bu atna matbuğatında yış qabatlandı. Şähri Qazan gazetasınıñ «İlhamiät» quşımtasında ber qızıqlı dokument basılıp çıqtı. Ul «Tatarstan Respublikası Fännär Akademiäse Tel, ädäbiät häm sänğat institutı ğalimnäreneñ Rusiä Federatsiäse Prezidentı V.V.Putinğa möräcäğäte» dip atala. Anda süz, xalıq sanın alu turındağı qanun, bu kompaniägä ezerlek xaqında bara. Şunnan ber özek:
«Şuşı zakonnı tormışqa aşıru öçen Russiä Fännär akademiäseneñ Etnologiä häm antropologiä institutı tarafınnan «2002 yılda Bötenrusiä xalıq sanın alu materialların eşkärtü öçen millätlär isemlege» häm «Millätlär häm tellärneñ sistematik süzlege» eşlängän. Ämma bu dokumentlarnıñ ikese dä, citdi räweştä eşläp citkerüne sorıy. Çönki alarnıñ ikese dä çamasız ozın häm butalçıq; ber-bersen qabatlıy häm alarnıñ prinsipial' konseptual' nigeze yuk; alarda millätne bilgeläw prinsipları kürsätelmägän; fändä küptän bulğan ıruğ, qabilä, qawem, xalıq, millät töşençäläre butalğan; millätneñ töp bilgese tel ikäne nişläpter iskä alınmıy. …Älege dokumentlardağı taläplärne tormışkqa aşıru, tatar xalqı yazmışında faciğale näticälärgä kiterüe ixtimal. Çönki ul waq qäwemi torkemnärgä bülenep, berdäm millät bularaq yäşäwdän tuqtayaçaq.»
Şulay itep, tatar ğalimnäre Rusiä Prezidentınnan bu qurqınıçnı buldırmawda yärdäm sorıy. Bu möräcäğätkä Tel, ädäbiät häm sänğat institutı citäkçese N. Xisamov, professor F.Urmançeev, akademik M.Zäkiev, Tatarstan Fännär Akademiäseneñ möhbir-äğzäse F.Ganiev häm başqalar qul quyğan.
Watanım Tatarstan gazetasında «Ayırılğannı ayu aşar…» digän baş astında basılıp çıqqan mäqälä dä, şulay uq, xalıq sanın alu temasına qarıy. Avtor bu mäqälädä «çuwaş, mordva, mari, udmurt xalıqların bülgäläw — ayanıç näticälärgä kiterergä mömkin» dip äytä. Tatar milläten bolğar, mişär, kräşen häm başqa törkemnärgä bülü xaqında yazğanda, avtor härqaysı törkemgä ayırım tuqtalıp kitä. Anıñ mişärlär turındağı fikerläre iğtibarnı cälep itä:
Närsä «mişär» dip tatarnıñ xalıqçan telen nigezlägän, anı şul yünäleştä üsterüdä zur köç quyğan G.Qandalıy, G.İsxaqıynı — sulğa, böyek şağirebez G.Tuqaynı «tatar» dip uñğa ayırabızmı? Bu alım belän kilsäk, «mişär taifäse»nä nisbätle dip bez Ş.Qamal, H.Taqtaş, X.Tufan, Q.Näcmi, Ğ.Äbsälämov, Ğ.Kariev, R.Wahapov, X.Bigiçev h.b. — mäğribkä, Ş.Märcäni, R.Fäxretdinov, Därdmänd, K.Qamal, G. İbrahimov, S.Rämiev, G. Bäşirov, Ä.Yeniki h.b. — mäşrikkä küçeräbezme? Bolay itkändä, millätneñ umırtqa bağanası şartlap sınasın köt tä tor, çönki bu ike taifä tatarnı tatar itkän iñ qüätle häm küp sanlı etnik berämlekter» dip yaza R.Ämirxan. Avtor barlıq millättäşlärgä möräcäğät itep «ber can, ber tän bulıp yäşik, oluğ tatar berlegen küz qarasıday saqlıyq» dip tä äytä. Bu yazma Watanım Tatarstan gazetasında baslıp çıqtı.
Mädäni Comğa gazetasınıñ «Qaraş» digän säxifäsendä basılıp çıqqan yazma, şulay uq, xalıq sanın alu turında. Bu mäqäläneñ avtorı, İjawdağı millätäşebez Mäsğud Garatuyev gazeta uquçıların tatar xalqınıñ berdämlegen saqlap qalırğa, monıñ öçen aktiv eşlärgä çaqıra.
Şähri Qazan gazetasınıñ çärşämbe sanında da xalıq sanın aluğa qağılışlı çığışlar urın alğan. Mäsälän, Qadir Galimov «Taşlamalı çuqındıru» digän mäqälädä «Tatarstan» radiosında yañğırağan qayber kräşennärneñ çığışı, Tatarstan rayonnarında elek kräşenneke dip sanalğan awılarnıñ, xäzer möselman dinenä qaytuları turında yaza. «Äti-änine saylap almıylar» digän yazmada Xämbel Gabdraxman «kemneñ nindi millättän yazıluwı köçläp tağıla almıy» digän fiker äitä. Şuşında uq, Sverdlovski ölkäsendäge Rewda şähäre «Duslıq» ansamble citäkçese Nuretdin Kamaliev «Yuğalıp qalmıyk, saqlanıyq!» digän mäqäläsendä «millätne yuğaltmaw öçen balalarğa tatar isemnären quşığız», digän täqdim kertä.
Tatarstan yäşläre gazetasında millät berdämlegen saqlaw problemasınıñ ikençe ber yünäleşe açıla. Latin grafikasın torğızu turındağı bäxäslär dä, tatarlarnı törle törkemnärgä bülde bit. Färit Wafin üzeneñ «56 tatarğa Arçanıñ ber tatarınnan cawap xatı» digän mäqäläsendä Российская газетаda basılğan «Нам татарам не все равно» isemle xatqa cawap birä:
«Sez şundıy abruylı, zıyalı, däräcäle ädämnär, latin xäreflrennän büredän qurıqqan kebek qurqasız ikän? Hay, nayannar! Tel töbegez añlaşıla sezneñ. Kübegez ingliz telendä uqıy. Komputorlarıgızda latin xärefläre . Sez latin xärefennän qurıqmıysız, sez tatar teleneñ urıs xäreflärennän çitläşep, möstäqil bulıp kitüennän qurqasız.»
Färit Wafin bu mäqälädä älege xatqa qul quyuçılarnıñ isemnäre niçek yazıluwına da iğtibar itä. «Üz isemnären urısçalatıp, watıp-cimerep yazğan keşedän tatar telenä fayda kiterüwen kötep bulmıy» di ul.
Latin grafikasınıñ östenlekläre turında söylägändä, internet, komp'yutorlaştıru telgä alına. Республика Татарстан gazetasında bu atnada «Страсти по домену» digän mäqälä basılıp çıqtı. Domen — ingliz telendä, internetağı säxifälärgä birelä torğan isemne añlata. Mäsälän, teläsä nindi säxifäne açqanda www. isem.ru, dip cıyarğa kiräk. «ru» digäne — domen bula. Bu xäreflär urınına «org», «net», «com» dip tä torırğa mömkin. Республика Татарстан gazetasında basılğan mäqälädä Tatarstannıñ üz domenın buldıru tırışlıqları turında süz bara. Mäqäläne www.rt-online.ru/text/10-01-2002/domain.html adresında tabıp bula.
Andrey Kobyakov bu yazmanı Fännär Akademiäseneñ informatika institutında ütkän tügäräk östäldä alğan täesirlärenä häm üz belemenä tayanıp yazğan. Milli domennı buldıru mäsäläsen, ul berniçä yünäleşkä bülep qarıy. Eşlätü sistemasın tatarçağa äyländerep bulmıy dip sanıy ul, tatar telendä beleşmälär cıyılması da äzerlänmägän ikän. Öçençedän, Tatarstan üz domenın buldırsa, başqa respublikalar da telär, şuña kürä Rusiäneñ internettağı öleşe bülgälänep betäçäk, dip uylıy xäbärçe. «Matbuğatta, Tatarstan internetta üz domenın buldırsa, bu tatar bitlären ber cirdä tuplarğa, Tatarstannan çittä yäşäwçe millättäşlärgä mäğlümätkä ixtiacnı qanäğätländerergä mömkinlek biräçäk» dip yazalar. Ämmä çittäge tatarlar, şul isäptän Mäskäw häm Piterbur tatarları bu xaqta berdä borçılmıy. Tarixi Watannarına qaytu omtılışları ber dä sizelmi alarnıñ. Ä menä kirill xärefläre belän bulsa da, tatar telendäge internet säxifälärneñ citmäwe — küzgä kürenep tora» digän fikerdä Andrey Kobyakov.
Şunnan soñ, avtor milli domennı buldırırğa dip, ğariza yazu öçen genä dä $50 meñ kiräk, di. Bu salım tüläwçelär cilkäsenä töşäçäk, dip yaza avtor. «Ägär dä milli domen buldırılsa, ul tatar internet säxifälären ber tirädä cıyarğa mömkinlek tusa, bu eşne Bötendönya tatar kongressı yärdämendä tormışqa aşırırğa mömkin» - dip äitä Andrey Kobyakov.
Bu atnada «Tatar cırı — 2001» digän bäyräm tamaşanıñ ütüwe gazetalarnıñ mädäniät büleklärendä çağılmıy qalmadı. Mädäni Comğa, Watanım Tatarstan, Şähri Qazan gazetaları ber tawıştan bu çaranı tänqitläp çıqtı.
Mädäni Comğa xäbärçese bu çaranı «Tatar»nıqı dip tügel, ä «Estrada cırı», dip ataw döresräk bulır ide di; Şähri Qazan jurnalistı, bu bäyrämdä qatnaşqannan soñ «estradabız nigä tössez? » digän soraw quya häm «başqaruçılarnıñ üzenä genä has üzençälekläre, başqaru manerası yuk», dip yaza.
Watanım Tatarstan xäbärçese A.Ğaliullina «Cırlap açıla küñel» digän mäqäläsendä bu cır bäygese turında bolay yaza:
«Älege bäygedä Osqar Usmanovnıñ 4 cırı ciñüçe dip tabılğan. Yänäşämdä Osqarnıñ ätise — kompozitor Vadim Usmanov utıra. Anıñ şatlığın urtaqlaşasım kilü omıtılışım taş divarğa kilep bärelde: «Ко мне обращайтесь только по-русски, или по–английски», - dip tuqttatı ul mine. Ğäcäplänüwemne äytep tormıym, ämma Vadim Usmanovnıñ soqlanğıç ähäñle köylären niçekter itep tatar süzeneñ, şiğriäteneñ tämen toymağan kileş yaza aluwına miña ser bulıp qala. «Музыка интернациональна»,— dip kisterde ul. Läkin, köye niçek kenä kamil bulmasın, cır süzlären işetkändä, küñelenä nur iñmägän, yäki küzennän yäş tammağan kompozitor küñele miña añlayışsız, bu inde tatar cırın qurqınıç astına quya. Şul räweşle tatar muzıqa sänğatenä tuğan telsez kompozitorlar kilä» dip yaza Watanım Tatarstan gazetası xäbärçese.
Gazetalarnıñ mädäniät turında yazuçı xäbärçeläre Aydar Xälimneñ 60 yıllığına bağışlap, anıñ icatına iğtibarların yünältte. Şähri Qazan gazetasında anıñ belän külämle äñgämä basılıp çıqtı. Watanım Tatarstan häm Mädäni Comğa gazetaları anıñ şiğerlären bastırıp çığardı.
Matbuğat küzätüen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
«Şuşı zakonnı tormışqa aşıru öçen Russiä Fännär akademiäseneñ Etnologiä häm antropologiä institutı tarafınnan «2002 yılda Bötenrusiä xalıq sanın alu materialların eşkärtü öçen millätlär isemlege» häm «Millätlär häm tellärneñ sistematik süzlege» eşlängän. Ämma bu dokumentlarnıñ ikese dä, citdi räweştä eşläp citkerüne sorıy. Çönki alarnıñ ikese dä çamasız ozın häm butalçıq; ber-bersen qabatlıy häm alarnıñ prinsipial' konseptual' nigeze yuk; alarda millätne bilgeläw prinsipları kürsätelmägän; fändä küptän bulğan ıruğ, qabilä, qawem, xalıq, millät töşençäläre butalğan; millätneñ töp bilgese tel ikäne nişläpter iskä alınmıy. …Älege dokumentlardağı taläplärne tormışkqa aşıru, tatar xalqı yazmışında faciğale näticälärgä kiterüe ixtimal. Çönki ul waq qäwemi torkemnärgä bülenep, berdäm millät bularaq yäşäwdän tuqtayaçaq.»
Şulay itep, tatar ğalimnäre Rusiä Prezidentınnan bu qurqınıçnı buldırmawda yärdäm sorıy. Bu möräcäğätkä Tel, ädäbiät häm sänğat institutı citäkçese N. Xisamov, professor F.Urmançeev, akademik M.Zäkiev, Tatarstan Fännär Akademiäseneñ möhbir-äğzäse F.Ganiev häm başqalar qul quyğan.
Watanım Tatarstan gazetasında «Ayırılğannı ayu aşar…» digän baş astında basılıp çıqqan mäqälä dä, şulay uq, xalıq sanın alu temasına qarıy. Avtor bu mäqälädä «çuwaş, mordva, mari, udmurt xalıqların bülgäläw — ayanıç näticälärgä kiterergä mömkin» dip äytä. Tatar milläten bolğar, mişär, kräşen häm başqa törkemnärgä bülü xaqında yazğanda, avtor härqaysı törkemgä ayırım tuqtalıp kitä. Anıñ mişärlär turındağı fikerläre iğtibarnı cälep itä:
Närsä «mişär» dip tatarnıñ xalıqçan telen nigezlägän, anı şul yünäleştä üsterüdä zur köç quyğan G.Qandalıy, G.İsxaqıynı — sulğa, böyek şağirebez G.Tuqaynı «tatar» dip uñğa ayırabızmı? Bu alım belän kilsäk, «mişär taifäse»nä nisbätle dip bez Ş.Qamal, H.Taqtaş, X.Tufan, Q.Näcmi, Ğ.Äbsälämov, Ğ.Kariev, R.Wahapov, X.Bigiçev h.b. — mäğribkä, Ş.Märcäni, R.Fäxretdinov, Därdmänd, K.Qamal, G. İbrahimov, S.Rämiev, G. Bäşirov, Ä.Yeniki h.b. — mäşrikkä küçeräbezme? Bolay itkändä, millätneñ umırtqa bağanası şartlap sınasın köt tä tor, çönki bu ike taifä tatarnı tatar itkän iñ qüätle häm küp sanlı etnik berämlekter» dip yaza R.Ämirxan. Avtor barlıq millättäşlärgä möräcäğät itep «ber can, ber tän bulıp yäşik, oluğ tatar berlegen küz qarasıday saqlıyq» dip tä äytä. Bu yazma Watanım Tatarstan gazetasında baslıp çıqtı.
Mädäni Comğa gazetasınıñ «Qaraş» digän säxifäsendä basılıp çıqqan yazma, şulay uq, xalıq sanın alu turında. Bu mäqäläneñ avtorı, İjawdağı millätäşebez Mäsğud Garatuyev gazeta uquçıların tatar xalqınıñ berdämlegen saqlap qalırğa, monıñ öçen aktiv eşlärgä çaqıra.
Şähri Qazan gazetasınıñ çärşämbe sanında da xalıq sanın aluğa qağılışlı çığışlar urın alğan. Mäsälän, Qadir Galimov «Taşlamalı çuqındıru» digän mäqälädä «Tatarstan» radiosında yañğırağan qayber kräşennärneñ çığışı, Tatarstan rayonnarında elek kräşenneke dip sanalğan awılarnıñ, xäzer möselman dinenä qaytuları turında yaza. «Äti-änine saylap almıylar» digän yazmada Xämbel Gabdraxman «kemneñ nindi millättän yazıluwı köçläp tağıla almıy» digän fiker äitä. Şuşında uq, Sverdlovski ölkäsendäge Rewda şähäre «Duslıq» ansamble citäkçese Nuretdin Kamaliev «Yuğalıp qalmıyk, saqlanıyq!» digän mäqäläsendä «millätne yuğaltmaw öçen balalarğa tatar isemnären quşığız», digän täqdim kertä.
Tatarstan yäşläre gazetasında millät berdämlegen saqlaw problemasınıñ ikençe ber yünäleşe açıla. Latin grafikasın torğızu turındağı bäxäslär dä, tatarlarnı törle törkemnärgä bülde bit. Färit Wafin üzeneñ «56 tatarğa Arçanıñ ber tatarınnan cawap xatı» digän mäqäläsendä Российская газетаda basılğan «Нам татарам не все равно» isemle xatqa cawap birä:
«Sez şundıy abruylı, zıyalı, däräcäle ädämnär, latin xäreflrennän büredän qurıqqan kebek qurqasız ikän? Hay, nayannar! Tel töbegez añlaşıla sezneñ. Kübegez ingliz telendä uqıy. Komputorlarıgızda latin xärefläre . Sez latin xärefennän qurıqmıysız, sez tatar teleneñ urıs xäreflärennän çitläşep, möstäqil bulıp kitüennän qurqasız.»
Färit Wafin bu mäqälädä älege xatqa qul quyuçılarnıñ isemnäre niçek yazıluwına da iğtibar itä. «Üz isemnären urısçalatıp, watıp-cimerep yazğan keşedän tatar telenä fayda kiterüwen kötep bulmıy» di ul.
Latin grafikasınıñ östenlekläre turında söylägändä, internet, komp'yutorlaştıru telgä alına. Республика Татарстан gazetasında bu atnada «Страсти по домену» digän mäqälä basılıp çıqtı. Domen — ingliz telendä, internetağı säxifälärgä birelä torğan isemne añlata. Mäsälän, teläsä nindi säxifäne açqanda www. isem.ru, dip cıyarğa kiräk. «ru» digäne — domen bula. Bu xäreflär urınına «org», «net», «com» dip tä torırğa mömkin. Республика Татарстан gazetasında basılğan mäqälädä Tatarstannıñ üz domenın buldıru tırışlıqları turında süz bara. Mäqäläne www.rt-online.ru/text/10-01-2002/domain.html adresında tabıp bula.
Andrey Kobyakov bu yazmanı Fännär Akademiäseneñ informatika institutında ütkän tügäräk östäldä alğan täesirlärenä häm üz belemenä tayanıp yazğan. Milli domennı buldıru mäsäläsen, ul berniçä yünäleşkä bülep qarıy. Eşlätü sistemasın tatarçağa äyländerep bulmıy dip sanıy ul, tatar telendä beleşmälär cıyılması da äzerlänmägän ikän. Öçençedän, Tatarstan üz domenın buldırsa, başqa respublikalar da telär, şuña kürä Rusiäneñ internettağı öleşe bülgälänep betäçäk, dip uylıy xäbärçe. «Matbuğatta, Tatarstan internetta üz domenın buldırsa, bu tatar bitlären ber cirdä tuplarğa, Tatarstannan çittä yäşäwçe millättäşlärgä mäğlümätkä ixtiacnı qanäğätländerergä mömkinlek biräçäk» dip yazalar. Ämmä çittäge tatarlar, şul isäptän Mäskäw häm Piterbur tatarları bu xaqta berdä borçılmıy. Tarixi Watannarına qaytu omtılışları ber dä sizelmi alarnıñ. Ä menä kirill xärefläre belän bulsa da, tatar telendäge internet säxifälärneñ citmäwe — küzgä kürenep tora» digän fikerdä Andrey Kobyakov.
Şunnan soñ, avtor milli domennı buldırırğa dip, ğariza yazu öçen genä dä $50 meñ kiräk, di. Bu salım tüläwçelär cilkäsenä töşäçäk, dip yaza avtor. «Ägär dä milli domen buldırılsa, ul tatar internet säxifälären ber tirädä cıyarğa mömkinlek tusa, bu eşne Bötendönya tatar kongressı yärdämendä tormışqa aşırırğa mömkin» - dip äitä Andrey Kobyakov.
Bu atnada «Tatar cırı — 2001» digän bäyräm tamaşanıñ ütüwe gazetalarnıñ mädäniät büleklärendä çağılmıy qalmadı. Mädäni Comğa, Watanım Tatarstan, Şähri Qazan gazetaları ber tawıştan bu çaranı tänqitläp çıqtı.
Mädäni Comğa xäbärçese bu çaranı «Tatar»nıqı dip tügel, ä «Estrada cırı», dip ataw döresräk bulır ide di; Şähri Qazan jurnalistı, bu bäyrämdä qatnaşqannan soñ «estradabız nigä tössez? » digän soraw quya häm «başqaruçılarnıñ üzenä genä has üzençälekläre, başqaru manerası yuk», dip yaza.
Watanım Tatarstan xäbärçese A.Ğaliullina «Cırlap açıla küñel» digän mäqäläsendä bu cır bäygese turında bolay yaza:
«Älege bäygedä Osqar Usmanovnıñ 4 cırı ciñüçe dip tabılğan. Yänäşämdä Osqarnıñ ätise — kompozitor Vadim Usmanov utıra. Anıñ şatlığın urtaqlaşasım kilü omıtılışım taş divarğa kilep bärelde: «Ко мне обращайтесь только по-русски, или по–английски», - dip tuqttatı ul mine. Ğäcäplänüwemne äytep tormıym, ämma Vadim Usmanovnıñ soqlanğıç ähäñle köylären niçekter itep tatar süzeneñ, şiğriäteneñ tämen toymağan kileş yaza aluwına miña ser bulıp qala. «Музыка интернациональна»,— dip kisterde ul. Läkin, köye niçek kenä kamil bulmasın, cır süzlären işetkändä, küñelenä nur iñmägän, yäki küzennän yäş tammağan kompozitor küñele miña añlayışsız, bu inde tatar cırın qurqınıç astına quya. Şul räweşle tatar muzıqa sänğatenä tuğan telsez kompozitorlar kilä» dip yaza Watanım Tatarstan gazetası xäbärçese.
Gazetalarnıñ mädäniät turında yazuçı xäbärçeläre Aydar Xälimneñ 60 yıllığına bağışlap, anıñ icatına iğtibarların yünältte. Şähri Qazan gazetasında anıñ belän külämle äñgämä basılıp çıqtı. Watanım Tatarstan häm Mädäni Comğa gazetaları anıñ şiğerlären bastırıp çığardı.
Matbuğat küzätüen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde