Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


«Xalıq sanın alu. Mäskäwneñ ör-yaña cätmäse» /Tatarstan yäşläre/

Rusiädä xalıq sanın isäpkä alu könnäre yaqınlaşqan sayın, respublikada näşer itelä torğan matbuğat bitlärendä älege tema zurıraq häm möhimräk urın ala bara. Gazetalar tatar millätenä qağılışlı waqığalarğa häm şulay uq tatarlarnıñ sanın bülgäläp isäpkä aluğa üz qaraşların çağıldırğan mäqälälärgä bay.

Watanım Tatarstan gazetasınıñ uzğan şimbä sanında R.Mirgazizov tatarlar turında yaña kitap prezentatsiäläw turında yazdı. Süz Rusiä fännär akademiäseneñ Etnologiä häm antropologiä institutı ğalimnäre tarafınnan «Xalıqlar häm mädäniät» seriäsendä näşer itelgän «Tatarlar» dip isemlängän yaña kollektiv monografiä turında bara. Älege monografiädä tatar xalqınıñ etnik tarixı çağılış tapqan: anda xalıqnıñ ğoref-ğadätläre, traditsiäläre, fol'klorı, muzıkası, arxitekturası, kiemnäre bik täfsille sürätlängän. Kitap İdelbue häm Ural tatarları turında ğına söyläp qalmıyça, töp rayonnardan çittä – Könbatış Seber, Ästerxan ölkäse häm başqa cirlärdä sibelep yäşäwçe etnik törkemnär turında da, Rusiä Federatsiäsendäge «tatar» etnonimı belän bilgele bulğan törek telle başqa törkemnär xaqında da yaza.

Ğalimnär tatar milläte häm aña kergän etnik törkemnär turında yaza tora, ä xalıq sanın isäpkä alğanda tatar milläten törkemnärgä bülgäläp sanaw probleması quyıra ğına. Tatarstan yäşläre gazetasınıñ sişämbe sanında «Xalıq sanın alu. Mäskäwneñ ör-yaña cätmäse» digän isem astında Zöläyxa Qıdaşewanıñ Bötendönya Tatar Kongressı Başqarma komitetı räise İndus Tahirov häm anıñ urınbasarı Rimzil Wäliev belän äñgämäse täqdim itelgän. Äñgämädäşlär, xalıq sanın isäpkä alu uñayınnan tatar milläteneñ tarqalu qurqınıçı kilep çığuğa can orıp, «Ni eşlärgä, älege afätle wazğıättän niçek isän çığarğa?» - digän sorawğa cawap ezlilär. Tatarlarnı berniçä etnik törkemgä bülep tözelgän isemlekkä qarata İndus Tahirovnıñ fikere tübändägeçä:

Bu tatarlarnıñ üz eçendä qarşılıq kiterep çığarunıñ ber yulı. Bezne eçtän tarqatır öçen bik xäyläkär alım. Millätne bülep, anı üzara ızğıştıruğa, räncetügä yul açıla. Şunısı bik qurqınıç – bu ğamäl xalıqnıñ üz qulı belän eşlänäçäk.

Şuña kürä älege äñgämä barışında Bötendönya Tatar Kongressı Başqarma komitetı räise tatar xalqına möräcäğät itep tübändägelärne äytä:

Xalıq aldanmasın, üzeneñ böyeklegen cuymasın, waq-töyäkkä qızığıp, zurlığın yuğaltmasın. Çönki yalğış tamğa quya ikän, keşe üz-üzen tarixi tamırlarınnan kisep taşlıy. Kiläçäk buınnarına yäşär öçen perspektiva qaldırmıy.

Yazmanıñ azağında avtor Tatarstan yäşläre redaksiäseneñ yuristı millätlärne sanap çıqqan älege isemlekneñ tözeleş cähätennän ük tögäl bulmawın, törle butalışlarğa urın qaldıruın iskärtüe turında yaza häm ägär dä şul uñaydan uquçılar arasında mäxqämä eşe quzğatırğa teläwçe tabılsa, redaksiä yuristınıñ yuridik yärdäm kürsätergä äzer ikänen iskärtä.

Älege möhim mäsälägä tağın ber qaraş. Watanım Tatarstan gazetasınıñ 30 ğinwar – çärşämbe sanında filologiä fännäre doktorı, dialektolog Dörriä Ramazanova «Bez - “и другие” tügel» dip isemlängän yazmasında, inde alda telgä alınğan millätlär isemlegenä häm anıñ «Millätlär häm tellärneñ sistemalı süzlege» quşımtasına fänni küzlektän çığıp analiz yasıy. Anıñ fikerençä, xalıqnıñ üzañı, abruyıe, anıñ ütkäne häm kiläçäge kebek töşençälär bu dokumentlarda ğomümän isäpkä alınmıy. Bu yazmadan ber özek:

Älege isemleklärdä bezneñ tatar xalqı nindi genä «xalıq»larğa bülenmägän – anda saf geografik yaqtan da, qabiläçelek nigezendä dä, qatlam yağınnan da bulğan büleneşlärne öleşçä kertep, ber botqa peşerelgän. Küzeñne milli şovenizm digän qan bassa, menä şundıy prinsipsız, tarixi häm fänni yaqtan qarasañ, bik nadan bulğan närsä yazılaçağı kön kebek açıq inde ul. 40 yıl tatar awılları buyınça yörgän, tatar teleneñ söyläşlären biş barmağı kebek belgän, tarixtan da xäbärdar bulğan keşedä bu isemlek belän tanışu näq menä şundıy fiker tudıra.

Dörriä Ramazanova belän hiç kenä dä kileşmi mömkin tügel: milli nisbätlek bilgelägändä niçek citte şulay ğına eşlämäskä, bälki fänni nigezläp, bar xalıqlarğa da tigez qarap, meñ yıl ğomer itkän kürşeläreñä xörmät kürsätep, obyektiv räweştä eş itärgä kiräk.

Milli respublikalarda xalıqnıñ milli canlıları üz xalqınıñ çın, xaq sanın alırğa canı-täne belän tırışıp yörgän mäldä, Mäskäw qalasında näşer itelä torğan Московский комсомолец gazetası qayber şähärlärneñ genä tügel, xättа regionnarnıñ citäkçeläre xalıq sanın isäpkä alunı üz qullarına alırğa cıyınuları turında imeş-mimeş, uydırma taratırğa ölgerde:

Region liderları xalıqtan märxämät kötmäskä buldılar. Alar perepisnoy listlarnı tutırunı üz qullarına alaçaqlar häm anı küpme tutırırğa kiräk bulsa, şul qadär tutıraçaqlar. Monıñ töp maqsatı: xalıq küp yäşägän rayonnar häm töbäklär däwlättän tieşle östenleklär belän faydalana alalar. Şulay itep xalıq sanın isäpkä alu näticäsendä çın sannar tügel, ä yalğan sannar kürsäteläçäk.

Bu närsä? Mäskäw üzenä kiräkle sannarnı ala almağan oçraqta, ğayepne region liderlarına sıltaw uñayınnan maxsus çığarılğan uydırmamı, ällä inde regionnarda çınlap ta «Xalıq sanın alu turındağı» Qanunnıñ citeşmägän yaqlarınnan faydalanu yulların ezlilärme? Qanunğa Rusiä Prezidentı qul quydı häm ul 29 ğinwar könne Российская газета bitlärendä basılıp çıqtı. Dimäk, Qanun köçenä kerde. Anı üzgärtep bulmayaçaq. Ägär dä inde bu Qanunnı region liderları üz faydalarına eşlärlek uraw yulın tabalar ikän, bu inde Qanunnı eşläwçelärneñ ğayebe.

Xalıq sanın isäpkä aluda millätlärne waqlawğa qarşı çit ölkälärdä yäşäwçe tatarlar da üzläreneñ fikerlären äyttelär. Tömän ölkäse tatarlarınıñ milli-mädäni moxtäriäte şurasınıñ çirattağı utırışı bulıp ütte. Şura äğzaları xalıq sanın alu mäsäläsenä dä tuqtaldılar. Utırışta qatnaşuçılar: «bez – tatarlar, berdäm bulıyq, berdämlegebezne yuğaltmıyq», - dip äytüläre turında xäbär itä Mädäni comğa gazetası 1 fevral sanında.

Ağımdağı atnada Tatarstanda näşer itelä torğan matbuğat, ğadättägeçä, mädäniät temasınnan da çittä qalmadı. Comğa sanında Восточный экспресс gazetasında Rezeda Dawıtovanıñ kompozitor Şamil Şärifullin belän äñgämäse basılıp çıqtı. Şamil Şärifullin, qızğanıçqa qarşı, xäzer xasta xälendä urın östendä yata. Şulay da, ul «Tatar xalıq muzıkasınıñ antologiäse» dip isemlängän monografiäsen äzerlägän häm avtor älege kitap bıyıl dönya kürer digän ömettä. Bu cıyıntıqta tatar fol'klor muzıkası tuplanğan häm Rusiädäge barlıq tatarlarnıñ borınğı köyläre kertelgän. Kompozitor fikerençä, xäzerge waqıtta här xalıqnıñ nigezen täşkil itkän milli mädäniätnı tarqatu öçen, xalıqara terror bara. Üzäk televideniedän dä “popsa”dan başqa bernindi milli muzıka yuq. Bu nisbättän kompozitor Sovetlar Berlege waqıtların uñay yaqtan iskä ala.

Ä xäzer säyäsi temağa qağılışlı berniçä yazmağa tuqtalıp kitik. Konstitutsion mäxqämäneñ Tatarstan Däwlät Şurasınıñ legitimlığı turındağı qararı iğlan itelüe turında radiotıñlawçılarıbız işetep belälär inde. Ämma, älege qarar, qayber gazetalarnı barıber tınıçlandırmıyça, qayber farazlar yasarğa etärde. Räşit Äxmätov, misal öçen, Звезда Поволжья gazetasında kiläçäktä Tatarstan Däwlät Şurası ike palatalı bulaçaq dip yazdı. İkençe, yuğarı, palata - regionnar palatası bulaçaq, ä Mäskäw Qazanğa basımın arttırğan oçraqta, ikençe palata räise bulıp Mintimer Şäymiev küçäçäk imeş. Şulay uq avtor, Qazan şähäre merı saylawları waqıtında Qamil İsxakovqa qarşı Mintimer Şäymievneñ ulı Radik Şäymiev namzäte bulu ixtimalın da farazlıy.

Mädäni comğa gazetasında Äğzam Fäyzraxmanov «Üzäkneñ “qimmätle” kiñäşläre» digän yazmasında federal' üzäkneñ milli respublikalarğa, berençe çiratta, Tatarstanğa basımı könnän-kön köçäya, dip yazıp çıqtı. Älege gazetanıñ şul uq comğa sanında Däwlät Duması deputatı Fändäs Safiullin Rusiä xalıqları telläre turındağı qanun proyektın xalıqlarnıñ tabiğıy xoquqlarına turıdan-turı tıqşınu, höcüm yasaw, dip bäyäli. Foat Urazaev şul uq «Mädäni comğa» gazetasında urın alğan «Äxlaqsızlıq stenası häm tatar missiäse» dip isemlängän külämle yazmasında, dönyada barğan protsesslarda döres urın tabıp millätne üsterüneñ yaña yulların ezli. Näticädä avtor bolay dip yaza:

Bezneñ xezmät söyuçän häm buldıqlı xalqıbız bar, tıynaq, läkin xalıqara däräcädä eş itä alırlıq zıyalılarıbız nığıp kilä. Urtalıq cirlärendä genä tügel, dönyada da Rusiäne reformalawçı bularaq tanılıp kilüçe Tatarstanıbız bar. Millätneñ eçke resursları nıq häm yäşäeş mexanizmnarı şaqtıy küptörle. Bulğannarın qamilläşterü häm alda torğan zur maqsatlarnı tormışqa aşıru öçen yañaların buldıru – monısı inde kiläçäk eşe.

Matbuğat küzätüen «Aazatlıq» radiosı öçen Qazannan Rawil Saqmarov äzerläde
XS
SM
MD
LG