Soñğı atnalarda tatar telendä näşer itelä torğan matbuğat bitlärendä millät yazmışına qağılışlı yazmalar kimi töşsä dä, äledän-äle küzgä çalındı. Alar arasında bigeräk tä xalıq sanın alu uñayınnan, tatar milläteneñ kiläçäk yazmışına bäyle mäqälälär, fikerlär ayırım urın alıp tordı. Xalıq sanın alu – ğädäti ber eş. Ämma tatar milläten kimetep kürsätügä omtılış, tatar zıyalıların ğına tügel, ğadi uquçılarnı da bitaraf qaldıra almıy. Uzğan atnada dönya kürgän yazmalar şunı dälilli.
«Min üz ilemneñ tulı xoquqlı grajdanı bularaq, ilemdäge xalıq sanı, anıñ milli sostavı, şul isäptän federatsiäbezne tözüçe töp, zur millätlärneñ berse, minem öçen ğaziz tuğan tatar xalqınıñ küpme buluı belän bik nıq qızıqsınıp yäşim». Älege yullar Ulyanovski şähärennän Rifqät Xismätneñ Watanım Tatarstan gazetasınıñ 19 mart sanında basılıp çıqqan «Bez – millätneñ ber balası» dip isemlängän xatınnan. Tatar xalqın berniçä möstäqil millätkä bülgäläw, yäğni tatarnı tarqatırğa omtılu avtornıñ küñelen bik nıq borçuğa sala häm küñelendä zur rizasızlıq uyata. Monı küp ğasırlar däwamında bergä tuplanıp, qaqşamas bulıp oyışqan nıq ber zur millätneñ tamırına balta belän çabuğa tiñli ul. Avtor şulay uq üzeneñ Bua, Çüpräle yaqlarınnan buluın häm mişär dialektında söyläşüen yaza. Ämma ul häm anıñ yaqtaşları üzlären, bez mişärlär, dimilär. Avtor yazuınça:
Bez – çın mäğnäsendä tatarlar, borınğı äbi-babalarıbız kebek tuğan tatar telebezdä uqıybız häm yazabız. Ğoref-ğadät, yolalarıbız, cır-moñnarıbız da ber ük. Bez – ber häm bülenmäs xalıq! Berdämlegebezne tarqatırğa berkemgä dä, berqayçan da yul quymabız.
Ulyanovski şähärennän Rifqät Xismät üzeneñ xatın şiğri yullar belän tämamlıy:
Ber tatar balaları bez, Söyläşäbez ber teldä. Arabızğa çöy suğarğa Tieş tügel berkemdä!
Berdämlektä - bezneñ ğomer, Bezneñ yäşäw köçebez. Tatar bulıp terkälerbez Mäñge yäşär öçen bez!
14 mart könne Mäskäwdä Rusiä fännär akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutınıñ ğilmi utırışında xalıq sanın alğan waqıtta qullanıla torğan millätlär isemlegen tikşerüläre turında «Azatlıq» radiosı xäbär itkän ide inde. Звезда Поволжья gazetası da 21 mart sanında älege utırış turında yazdı häm tarix fännäre doktorı, etnolog Damir İsxaqovnıñ bu utırışta yasağan çığışın tulısı belän bastırıp çığardı.
Qayber keräşen tatarlarınıñ xalıq sanın isäpkä alğan waqıtta ayırım millät bulıp yazılu teläge, ä alar Mäskäw ğalimnäre tarafınnan yaqlanıluı uquçılarnı da bitaraf qaldırmıy. Tatarstan yäşläre gazetasınıñ pänceşämbe sanında Arçadan Färit Wafin keräşen qardäşlärebezgä möräcäğät itep bolay dip yazıp çıqtı:
Miña keçkenädän keräşennär belän aralaşıp yäşärgä turı kilde. Kem uylağan bergä üskän, bergä uqığan, tatarça cırlap-biyıp konsertlar quyıp yörgän duslar, millättäşlär üzlärenä ber qawem bulıp ayırılıp kitärgä telärlär dip. Ägär ayırılsalar, nindi teldä söyläşerlär ikän inde alar? Millätneñ töp sıyfatı – anıñ tele bit äle. Dini ayırma millät ayırıluğa säbäp bula almıy. Tarixnı belmägän köe üzeñnän yaña ber xalıq yasarğa tırışu häläkätkä iltmäs dip kem ışandıra ala? Tatar ädäbiätın, sänğaten üsterügä zur öleş kertkän xörmätle keräşen tuğannarıbız küp. Tarixçılar, açığız keräşennärneñ küzen, tel ğalimnäre, añlatığız alarğa tellären. Mäskäwneñ mäkerle päräwez cepläre keräşennärne üzenä urap alğançı süzegezne citkerep qalığız. Betsäk, bergä betärbez. Keräşen tuğan, kermä utqa!
Keşe nindi dä bulsa citdi qarar qılğan waqıtta, ğadättä iñ yaqın keşelärenä kiñäşkä kilä, başqalarnıñ fikerläre belän urtaqlaşa. Arçadan Färit Wafinnıñ da älege xatı keräşen tatarlarına iñ yaqın qardäşlärennän kiñäş bulıp yañğırıy. Ämma älege kiñäşlärne işetergä teläk, döres näticä yasarğa köç tabılırmı ikän keräşen qardäşlärebezdä? Alarnıñ älege qararları waqıt uzu belän ükenerlek bulmasın ide.
Älege temanı däwam itep Mädäni comğa gazetasında basılıp çıqqan Zäy şähärennän Gavril İvanovnıñ «Bez ikençe sortlı xalıqmı?» dip atalğan yazmasına iğtibar itik. Avtor üzeneñ mäqäläsendä ni öçen keräşennärneñ tatarlardan ayırılu teläge tuuı turında uylana. Anıñ fikerençä, ğäyep keräşennärdä genä tügel, ä qayber şovinistik qaraşlı möselmannarda da ikän. Alar tatar xalqın sortlarğa bülgännär, ä keräşen xalqı ğailädä iñ keçkenä enekäş xälendä qalğan. Şulay da yomğaqlaw süzendä avtor bolay dip yaza:
Bezgä – tatar, mişär, keräşengä, bügen nindi genä tormış kiçersäk tä, ayırılışırğa, bülenergä kiräkmi. Çönki bezneñ yıraq tamırlarıbız ber, tellärebez ber. İnde bügen ayırılışu-bülenü wäzğıäte kilep tuğan ikän, anıñ töp säbäplären açıqlarğa häm tiyışle çaraların kürep, monı buldırmıy qalırğa kiräk. Ğadi xalıqnıñ ayırır-bülär närsäse yuq. Ul tatarmı, mişärme yäki keräşenme, ğomer-ğomergä bergä yäşäde, bergä nuja çikte, bergä söende, bergä köende.
Avtor Gavril İvanovnıñ süzläre xaq: bülenergä, ayırılırğa hiç tä yaramıy. Ämma ğailädä keçe enekäş xäledä diyıp üpkäläw nigezsez. Keçkenälärneñ dä üz östenlege bula ğailädä. Ä inde ğailädä bersen qıyırsıtsalar, alar berläşä häm olısı-keçese onıtıla. Gavril İvanov döres yaza, böten ber millätebezgä qurqınıç yanağanda bezgä berläşü möhim.
Звезда Поволжья gazetasında näşer itelgän İldar Sibgatullinnıñ «Bez – tatarlar» dip isemlängän yazması da uquçı iğtibarın cälep itärlek. Mäqäläneñ avtorı xalıq sanın alu näticäsendä Tatarstan Respublikasında yäşäwçe tatarlar sanı 50 % kim bulğan oçraqta, Mäskäw tarafınnan bezneñ respublika yuk itelep, anıñ urınına rus gubernyası buldıru ixtimalına borçılıp yaza. Üzeneñ şigen Kosovo albannarı belän bulğan misal belän nigezli. Anda da bit, başta Kosovonıñ avtonomiä statusı beterelde, ä annan bu ölkädän albannar üzläre ük quıp çığarıla başladılar. Avtor şulay uq kiläçäk turında uylanıp bolğarçılarnı tatarlardan ayırılmasqa çaqıra. Ayırılğan oçraqta da, Mäskäw öçen alar barıber tatarlar bulıp qalaçaqlar, - dip yaza İldar Sibgatullin.
Mädän comğa gazetasınıñ soñğı sanında urın alğan Tatar Yazuçılar berlege räise Foat Ğalimullinnıñ «Bitaraf bulmıyq!» digän yazmasında da süz tatar milläteneñ berdämlege turında bara. Tatar milläten waq törkemnärgä bülgäläwne avtor bezneñ millät östenä töşerelgän afät dip sanıy häm bolay dip yaza:
Monıñ töbendä säyäsi maqsat yata, yäğni tatar xalqınıñ sanın mömkin qadär azraq itep çığaru, şunıñ belän anıñ Rusiä Federatsiäsendäge totqan urının keçeräytü. Bu iñ äwäl bezneñ däwlätçelegebez nigezlärenä kiterep suğarğa mömkin. Tatar milläteneñ här wäkile xalıq sanın alu waqıtında yuğarı milli añlılıq kürsätergä, üzen ğorur räweştä barı tik tatar dip kenä yazdırırğa tiyış. Yuqsa, mäsälädäge bitaraflıq bezgä bik qıymmätkä töşärgä mömkin.
Avtor Foat Ğalimullin älege yazmasında şulay uq Başqortostanda bezneñ millättäşlärebezne başqırtlaştıru, yäğni tatar xalqı isäbenä başqortlarnıñ sanın arttıru kampaniäsen tänqitläp çığa.
Звезда Поволжья gazetasınıñ soñğı sanında Räşit Äxmђtovnıñ baş mäqäläsendä şulay uq xalıq sanın isäpkä aluğa qağılışlı qızıqlı ğına mäğlümatlar birelgän. Avtor yazuınça, Başqortostan Prezidentı Mortaza Rђximov uzaçaq xalıq sanın alu näticäsendä respublikada başqortlar sanı tatarlarnı uzıp kitärgä tieş digän maqsat quyğan. Xäzer isä Başqortostanda başqortlar san yağınnan urıslar häm tatarlardan soñ öçençe urında tora. Uzğan yılğı statistik mäğlümatlarğa nigezlänep Rђximov inde başqortlarnıñ sanın 5 % artıq (27 %) kürsätkän. Başqortostanda tatarlarnıñ sanın kimetü Tatarstanğa qarata zur udar bulaçaq, - dip näticä yasıy Räşit Äxmätov.
Federal' Sobranie häm Rusiä Federatsiäse parlamentı ğamälgä quyğan Российская Федерация сегодня digän jurnal soñğı nomerında Tatarstan Respublikasınıñ Bawlı rayonı turında mäqälä bastırıp çığardı. Mäqälä «Bawlı – şäfqätle şähär» digän baş isemdä täqdim itelgän häm anda süz rayonda xalıqnı sotsial' yaqlaw eşeneñ barışı turında bara. Rayonda älege eşneñ cayğa salınuı turında Bawlı rayonı xaqimiät başlığı Nurislam Xabipov häm rayonnıñ sotsial' yaqlaw idaräse başlığı Natal'ya Xabirowalar söyli. Älege citäkçelärneñ süzlären dälilläp, yazma fotolar belän tulılandırılğan.
«Azatlıq» radiosı öçen atnalıq matbuğatqa küzätüne Rawil Saqmarov äzerläde
«Min üz ilemneñ tulı xoquqlı grajdanı bularaq, ilemdäge xalıq sanı, anıñ milli sostavı, şul isäptän federatsiäbezne tözüçe töp, zur millätlärneñ berse, minem öçen ğaziz tuğan tatar xalqınıñ küpme buluı belän bik nıq qızıqsınıp yäşim». Älege yullar Ulyanovski şähärennän Rifqät Xismätneñ Watanım Tatarstan gazetasınıñ 19 mart sanında basılıp çıqqan «Bez – millätneñ ber balası» dip isemlängän xatınnan. Tatar xalqın berniçä möstäqil millätkä bülgäläw, yäğni tatarnı tarqatırğa omtılu avtornıñ küñelen bik nıq borçuğa sala häm küñelendä zur rizasızlıq uyata. Monı küp ğasırlar däwamında bergä tuplanıp, qaqşamas bulıp oyışqan nıq ber zur millätneñ tamırına balta belän çabuğa tiñli ul. Avtor şulay uq üzeneñ Bua, Çüpräle yaqlarınnan buluın häm mişär dialektında söyläşüen yaza. Ämma ul häm anıñ yaqtaşları üzlären, bez mişärlär, dimilär. Avtor yazuınça:
Bez – çın mäğnäsendä tatarlar, borınğı äbi-babalarıbız kebek tuğan tatar telebezdä uqıybız häm yazabız. Ğoref-ğadät, yolalarıbız, cır-moñnarıbız da ber ük. Bez – ber häm bülenmäs xalıq! Berdämlegebezne tarqatırğa berkemgä dä, berqayçan da yul quymabız.
Ulyanovski şähärennän Rifqät Xismät üzeneñ xatın şiğri yullar belän tämamlıy:
Ber tatar balaları bez, Söyläşäbez ber teldä. Arabızğa çöy suğarğa Tieş tügel berkemdä!
Berdämlektä - bezneñ ğomer, Bezneñ yäşäw köçebez. Tatar bulıp terkälerbez Mäñge yäşär öçen bez!
14 mart könne Mäskäwdä Rusiä fännär akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutınıñ ğilmi utırışında xalıq sanın alğan waqıtta qullanıla torğan millätlär isemlegen tikşerüläre turında «Azatlıq» radiosı xäbär itkän ide inde. Звезда Поволжья gazetası da 21 mart sanında älege utırış turında yazdı häm tarix fännäre doktorı, etnolog Damir İsxaqovnıñ bu utırışta yasağan çığışın tulısı belän bastırıp çığardı.
Qayber keräşen tatarlarınıñ xalıq sanın isäpkä alğan waqıtta ayırım millät bulıp yazılu teläge, ä alar Mäskäw ğalimnäre tarafınnan yaqlanıluı uquçılarnı da bitaraf qaldırmıy. Tatarstan yäşläre gazetasınıñ pänceşämbe sanında Arçadan Färit Wafin keräşen qardäşlärebezgä möräcäğät itep bolay dip yazıp çıqtı:
Miña keçkenädän keräşennär belän aralaşıp yäşärgä turı kilde. Kem uylağan bergä üskän, bergä uqığan, tatarça cırlap-biyıp konsertlar quyıp yörgän duslar, millättäşlär üzlärenä ber qawem bulıp ayırılıp kitärgä telärlär dip. Ägär ayırılsalar, nindi teldä söyläşerlär ikän inde alar? Millätneñ töp sıyfatı – anıñ tele bit äle. Dini ayırma millät ayırıluğa säbäp bula almıy. Tarixnı belmägän köe üzeñnän yaña ber xalıq yasarğa tırışu häläkätkä iltmäs dip kem ışandıra ala? Tatar ädäbiätın, sänğaten üsterügä zur öleş kertkän xörmätle keräşen tuğannarıbız küp. Tarixçılar, açığız keräşennärneñ küzen, tel ğalimnäre, añlatığız alarğa tellären. Mäskäwneñ mäkerle päräwez cepläre keräşennärne üzenä urap alğançı süzegezne citkerep qalığız. Betsäk, bergä betärbez. Keräşen tuğan, kermä utqa!
Keşe nindi dä bulsa citdi qarar qılğan waqıtta, ğadättä iñ yaqın keşelärenä kiñäşkä kilä, başqalarnıñ fikerläre belän urtaqlaşa. Arçadan Färit Wafinnıñ da älege xatı keräşen tatarlarına iñ yaqın qardäşlärennän kiñäş bulıp yañğırıy. Ämma älege kiñäşlärne işetergä teläk, döres näticä yasarğa köç tabılırmı ikän keräşen qardäşlärebezdä? Alarnıñ älege qararları waqıt uzu belän ükenerlek bulmasın ide.
Älege temanı däwam itep Mädäni comğa gazetasında basılıp çıqqan Zäy şähärennän Gavril İvanovnıñ «Bez ikençe sortlı xalıqmı?» dip atalğan yazmasına iğtibar itik. Avtor üzeneñ mäqäläsendä ni öçen keräşennärneñ tatarlardan ayırılu teläge tuuı turında uylana. Anıñ fikerençä, ğäyep keräşennärdä genä tügel, ä qayber şovinistik qaraşlı möselmannarda da ikän. Alar tatar xalqın sortlarğa bülgännär, ä keräşen xalqı ğailädä iñ keçkenä enekäş xälendä qalğan. Şulay da yomğaqlaw süzendä avtor bolay dip yaza:
Bezgä – tatar, mişär, keräşengä, bügen nindi genä tormış kiçersäk tä, ayırılışırğa, bülenergä kiräkmi. Çönki bezneñ yıraq tamırlarıbız ber, tellärebez ber. İnde bügen ayırılışu-bülenü wäzğıäte kilep tuğan ikän, anıñ töp säbäplären açıqlarğa häm tiyışle çaraların kürep, monı buldırmıy qalırğa kiräk. Ğadi xalıqnıñ ayırır-bülär närsäse yuq. Ul tatarmı, mişärme yäki keräşenme, ğomer-ğomergä bergä yäşäde, bergä nuja çikte, bergä söende, bergä köende.
Avtor Gavril İvanovnıñ süzläre xaq: bülenergä, ayırılırğa hiç tä yaramıy. Ämma ğailädä keçe enekäş xäledä diyıp üpkäläw nigezsez. Keçkenälärneñ dä üz östenlege bula ğailädä. Ä inde ğailädä bersen qıyırsıtsalar, alar berläşä häm olısı-keçese onıtıla. Gavril İvanov döres yaza, böten ber millätebezgä qurqınıç yanağanda bezgä berläşü möhim.
Звезда Поволжья gazetasında näşer itelgän İldar Sibgatullinnıñ «Bez – tatarlar» dip isemlängän yazması da uquçı iğtibarın cälep itärlek. Mäqäläneñ avtorı xalıq sanın alu näticäsendä Tatarstan Respublikasında yäşäwçe tatarlar sanı 50 % kim bulğan oçraqta, Mäskäw tarafınnan bezneñ respublika yuk itelep, anıñ urınına rus gubernyası buldıru ixtimalına borçılıp yaza. Üzeneñ şigen Kosovo albannarı belän bulğan misal belän nigezli. Anda da bit, başta Kosovonıñ avtonomiä statusı beterelde, ä annan bu ölkädän albannar üzläre ük quıp çığarıla başladılar. Avtor şulay uq kiläçäk turında uylanıp bolğarçılarnı tatarlardan ayırılmasqa çaqıra. Ayırılğan oçraqta da, Mäskäw öçen alar barıber tatarlar bulıp qalaçaqlar, - dip yaza İldar Sibgatullin.
Mädän comğa gazetasınıñ soñğı sanında urın alğan Tatar Yazuçılar berlege räise Foat Ğalimullinnıñ «Bitaraf bulmıyq!» digän yazmasında da süz tatar milläteneñ berdämlege turında bara. Tatar milläten waq törkemnärgä bülgäläwne avtor bezneñ millät östenä töşerelgän afät dip sanıy häm bolay dip yaza:
Monıñ töbendä säyäsi maqsat yata, yäğni tatar xalqınıñ sanın mömkin qadär azraq itep çığaru, şunıñ belän anıñ Rusiä Federatsiäsendäge totqan urının keçeräytü. Bu iñ äwäl bezneñ däwlätçelegebez nigezlärenä kiterep suğarğa mömkin. Tatar milläteneñ här wäkile xalıq sanın alu waqıtında yuğarı milli añlılıq kürsätergä, üzen ğorur räweştä barı tik tatar dip kenä yazdırırğa tiyış. Yuqsa, mäsälädäge bitaraflıq bezgä bik qıymmätkä töşärgä mömkin.
Avtor Foat Ğalimullin älege yazmasında şulay uq Başqortostanda bezneñ millättäşlärebezne başqırtlaştıru, yäğni tatar xalqı isäbenä başqortlarnıñ sanın arttıru kampaniäsen tänqitläp çığa.
Звезда Поволжья gazetasınıñ soñğı sanında Räşit Äxmђtovnıñ baş mäqäläsendä şulay uq xalıq sanın isäpkä aluğa qağılışlı qızıqlı ğına mäğlümatlar birelgän. Avtor yazuınça, Başqortostan Prezidentı Mortaza Rђximov uzaçaq xalıq sanın alu näticäsendä respublikada başqortlar sanı tatarlarnı uzıp kitärgä tieş digän maqsat quyğan. Xäzer isä Başqortostanda başqortlar san yağınnan urıslar häm tatarlardan soñ öçençe urında tora. Uzğan yılğı statistik mäğlümatlarğa nigezlänep Rђximov inde başqortlarnıñ sanın 5 % artıq (27 %) kürsätkän. Başqortostanda tatarlarnıñ sanın kimetü Tatarstanğa qarata zur udar bulaçaq, - dip näticä yasıy Räşit Äxmätov.
Federal' Sobranie häm Rusiä Federatsiäse parlamentı ğamälgä quyğan Российская Федерация сегодня digän jurnal soñğı nomerında Tatarstan Respublikasınıñ Bawlı rayonı turında mäqälä bastırıp çığardı. Mäqälä «Bawlı – şäfqätle şähär» digän baş isemdä täqdim itelgän häm anda süz rayonda xalıqnı sotsial' yaqlaw eşeneñ barışı turında bara. Rayonda älege eşneñ cayğa salınuı turında Bawlı rayonı xaqimiät başlığı Nurislam Xabipov häm rayonnıñ sotsial' yaqlaw idaräse başlığı Natal'ya Xabirowalar söyli. Älege citäkçelärneñ süzlären dälilläp, yazma fotolar belän tulılandırılğan.
«Azatlıq» radiosı öçen atnalıq matbuğatqa küzätüne Rawil Saqmarov äzerläde