Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Damir İsxakov: «Rusiädä xalıq sanın alu isemlege tatar cämäğätçelegendä zur rizasızlıq uyattı. Xättä bezneñ parlament qatışırğa mäcbür buldı. Şunnan soñ isemlekne tözüçelär ber qädär çiğende dip uylgan idek. Ämmä.... min äle genä Mäskäwdän isemlekneñ yañasın alıp qayttım. Bu – soñğı variant, çönki anda “millätlärneñ töp isemnärenä” kodlar birelğän. Anda bar da iskeçä diärlek. Citmäsä tiptärlär ike törkemğä bülengän – tatar häm başqort tiptärlärenä.» /İdel/

Xokkey häm konstitutsiä. Восточный экспресс gazetası bu atnanıñ iñ qaynar temalar isemlegenä şuşı ike waqiğanı kertte. Sport uyınnarın qarap uyanğan därt, töp qanunğa tözätmälär kertügä bağışlanğan utırışlarğa da küçte, digän bäya birde gazeta.

Konstitutsiägä täqdim itälä torğan tözätmälärneñ sanı 500 dän artıp kitkänğäder küräseñ, ber ük utırış xaqında törle mäğlümat uqırğa turı kilde. Mäsälän, Вечерняя Казань qanun proektın teqdim itü xoquqı turındağı hönäri berleklärneñ tözätmäse ütte dip yazsa, başqa mäğlümat çaraları monıñ näq kiresen xäbär itte.

Parlamenttağı utırışlar turındağı yazmanı Tatarstan yäşläre gazetası “Iştansız konstitutsiä” digän isem bilän birde. Mäqälädä yazılğança, deputat Ştanin mikrofon yanına çıgıp, küp mäsälädä bäxäs quptarganğa kürä, xalıq töp qanunga “Ştanin” konstitutsiäse däğän isem quşıp ölgergän. Ä usallrаq telleläre “Iştansız” konstitutsiä dip tä äytä ikän.

Küzätüneñ başında telgä alınğan Восточный экспресс gazetasınıñ xokkey uyının Däwlät Şurasınıñ eş-gämälläre belän çağıştıruwı, ekskluziv mäğlümatlärgä tayana. Möhärrirneñ äytüwenä qarağanda, televizor ekrannarında, gazeta bitlärendä barğan söyläşülär, respublika Konstitutsiäse tiräsendäge köräşneñ böten qızulığın çağıldırmıy.

Säyäsi säxnä artında ike dokument tabıp buldı, dip yaza avtor. Berençese - Prokuror Qafil Ämirovnıñ teqdim häm däğwälärennän ğibärät. İkençesen - İdel buyı okrugındagı Yustitsiä ministrlığı bülekçäse citäkçese Fedotov äfände yazğan. Bu dokumentlarğa tağın Rusiä prezidentınıñ xoquq idäräse äzerlägän tikşerü näticälären dä quşsañ, federal yaqnıñ däğwälären tübändäge isemlektän belep bula:

1. Tatarstan Respublikası suveren bula almıy. Şuña kürä Tatarstan prezidentı da “suverenitet garantı” bulırğa tieş tügel. 2. Tatarstan konstitutsiäseneñ berençe matdäse Rusiäneñ töp qanunı belän qarşılıqqa kerä. 3. Grajdanlıq turındağı cömlä Rusiä konstitutsiäsenä turı kilmi. 4. Respublikanıñ xalıqara mönäsäbätlädä qatnaşu xoquqı yuk. 5. Wäqälätlärne büleşü turındağı ike yaqlı kileşü Tatarstan häm Rusiä xoquq sistemasınıñ ayırılğısız öleşe, digän 25. matdäne töşerep qaldırırğa h.b.

Mäqälä avtorı Räşit Gällämovnıñ yazuwına qarağanda, Mäskäw yağı taläp itkän matdälärneñ kübese, üzgärtelgän. Ämma, kileşüdän yäki Konstitutsiäneñ berençe matdäsennän niçek baş tartırğa mömkin, digän soraw da quya avtor. Deputat Marat Ğalievnıñ, töp qanunnıñ berençe matdäsen referendum näticäläre genä üzgärtä ala, digän tözätmäse ikençe tapqır tawış birüdän soñ ğına ütte. Nindi genä farazlar bulmasın, uyınnar waqıtı tämamlandı, deputatlar upqınğa ber adım qalğanda gına, tuqtıy aldı, dip yazdı Восточный экспресс gazetası.

Finalğa çıqqan Aq Bars komandasınıñ uyınnarı, konstitutsiä kebek qaynar temalar isemleğen xalıq sanın aluğa, keräşennär, mişärlär, ğomümän millätne bülgäläwgä bağışlanğan mäqälälär däwam itä ala.

Watanım Tatartsan gazetasında daimi räweştä xalıq sanın aluğa bağışlangan säxifä alıp barıla. Gazetanıñ çärşämbe sanında “Tatar Afrikada da tatar” däğän baş astında, Magnitogorskiydagı millättäşebez Ğabdelxaq Äxmätneñ yazması dönya qürgän. Ul anda, tatar xalqın törle törkemnärgä bülü tırışlıqları xaqında üz-fikerläre belän urtaqlaşa:

Bu bezne kürä almagan, yuq itärgä tırışqan qaragruhçılar tegermänenä su qoyu gına bulır ide. Monıñ şulay ikänen xättä dönya yaqtısın kürmägän, gel oydä genä utırgan äbi dä äytep birer. Bez - berböten millät, ber tamırdan, ber agaçnıñ törle yaqqa taralıp üskän tamırları, yafraqları gına.

Şul uq säxifädä İjawdağı millättşebez Şihabetin Sadıyqov ta älege fikerne qüätläp, tatarlarnı bülenmäskä çaqırğan.

İdel jurnalı, bu könnärdä iñ ütken mäsälägä, iñ populyar süzgä – etnografiägä bağışlanğan külämle äñgämä bastırğan. Etnografiä belgeçe, tarix fännäre doktorı Damir İsxakov anda millät, törkem, etnos, subetnos kebek töşençälärgä añlatmalar birä, härqaysısına ayırım tuqtılıp kitä.

Äñgämä barışında ğalim tatar xalqında berençe tapqır ütkärelğän xalıq sanın alular turında bäyän itä. Bu çaranı uzdıru tatarlarda XIII ğasırdan birle kilä. Şoñınnan ul Mäskäw Rus’endä dä ğadätkä kerep kitkän. Ğalim äytüwençä, xalıq sanın alular Qazan xanlığında da ütkärelgän. Çığanaqlarda “däftärgä yazıluçılar” kebek süzlär saqlanıp qalğan. Damir İsxakov şundıy mäğlümatlar da kiterä:

Ä inde çıp-çın xalıq sanın alu Rusiädä 1897 yılnı bula. Ämma ul waqıtta da bu inde Könbatışta taralğan metodiklardan beraz arttaraq qalıp eşlänğän. Millätne, mäsälän, tuğan tel nigezendä genä bilgeläğännär. Bu küp waqıtta döres tä çıga bolay. Ämma etnik protsesslar töğällänmäğän urınnarda tel belän etnos turı kilmäskä mömkin. Şuña kürä zur ğına yalğışlar da kitkän. 1920 yılnı Sovet Rusiäsendä dä isäpkä alunı şundıy uq yul belän ütqärälär. 1926 yıldan başlap tuğan teleñ häm qaysı xalıqtan buluwıñ ayırıp terkälä başlıy. Annarı xalıq isäben alu 1937, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 yıllarda bula.

Bıyıl Rusiä Federatsiäse digän däwlät berençe tapqır xalıq sanın alunı ütkärä. Anıñ töp üzençäleklärneñ berse – Rusiä xalıqlarınıñ isemlege kertü. Älege isemlekne Fännär Akademiäseneñ etnologia häm antropologia institutı tözi. Ğalim äytüwençä, Könbatışta çıqqan teoretik xezmätlärdä - fäqät imperiälärdä genä xalıqlarnıñ isemlegen aldan tözep quyalar, digän bäyälämä bar. Damir İsxakov üz süzen bolay däwam itä:

İsemlekneñ baştağı variantında mondıy törkemnär ayırıp kürästelgän ide: Seber tatarları, Qasıym tatarları, Ästerxan tatarları, mişärlär, keräşennär, tiptärlär, noğaibäklär... Xättä bolğarlar da bar ide. Tatar xalqı qısasınnan ayırıp çığaru inde bu.

Älege isemlek tatar cämäğätçelegendä zur rizasızlıq tudırdı. Xättä bezneñ parlamet qatışırğa mäcbür buldı. Şunnan soñ isemlekne tözüçelär ber qadär çiğende dip uylgan idek. Ämma.... Min äle genä Mäskäwdän isemlekneñ yañasın alıp qaittım. Bu – soñğı variant, çönki anda “millätlärneñ töp isemnärenä” kodlar bilgelänğän. Anda bar da iskeçä diärlek. Citmäsä tiptärlär ike törkemğä bülgän – tatar häm başqort tiptärlärenä.


Восточный экспресс häm Mädäni Comğa gazetaları da xalıq sanın aluğa bağışlağan mäqälälär täqdim itte.

Восточный экспрессnıñ “Tatar ğasırı” digän quşımtasında Çallı institutınnan ictimağıy fännär kafedrası citäkçese Röstäm Ğibadullin keräşennär mäsäläsenä üz qaraşın täqdim itä.

Anıñ äytüwenä qarağanda, keräşennär üzlären başqa tatarlar yanında kim itep xis itmäs öçen, alarnıñ üzençäleklären qarşı quymıyça, berdäm millät süräten tudırırğa kiräk. Röstäm Ğibadullin, kerıäşennärneñ barlıqqa kilüwen obyektiv tarixi küreneş dip atıy. Anıñ uylawınça, alar, xristian häm möselman dinnäre, törle mädäniätlär kiseşkän çik rolen başqaralar.

Şağırä Bikä Räximovanıñ Mädäni Comğa gazetasında dönya kürgän, şul uq temağa bağışlanğan yazması iğtibarnı cälep itä. “Äñkäñä üpkälärgä yaramıy” digän mäqäläsendä ul şuşı uq gazetada çığış yasağan Gavriil İvanovqa cawap birä. Bikä Räximova, anıñ möselman tatarlarğa qarata bulğan üpkäläwlärenä, bu irkälänü tügel mikän, dip şik belderä. Mäqälä keräşen turındağı fiker belän başlansa da, soñınnan ikençeräk yünäleş ala. Şağirä üzen bolğar, dip tä iğlan itä anda. Älege yazmadan ber özek:

Min üzemne çın bolğar dip toysam da, “bolğar” dip yazdırırğa cıyınmıym, çönki bu xazer bik ayanıç häm kölke ber ğämäl bulır ide. Bezğä tatar iseme birelğän inde. Şul isem bezne barıbıznı da berläşterä..... Xalıq - ul äñkäñ kebek, anıñ iseme dä äñkäñ iseme kebek gaziz, yaqın. Äñkäñä üpkälärgä tel dä äylänmi.

Mäqäläneñ axırında Bikä Räximova Ufa yaqlarında yäşäwçe barlıq tatar qärdäşlärenä zur ixtiar köçe teläp qala.

Şähri Qazan gazetasında Seberdäge millättäşäbez turında mäqälä dönya kürde bu atnada. Basmanıñ “İlhamiät” quşımtasında Tuqay bülägenä täqdim itelüçelärneñ berse – yazuçı Yaqub Zänkievneñ “İrtış tañnarı” romanı xaqında yazma basıldı. Anıñ avtorı Tubıl qalasınındağı institut uqıtuçısı Klim Sadıyqov äleğe romanğa seber tatarlarınıñ ğoref-ğädätläre, yolalarınıñ güzäl çağılışı ürnäge , digän bäya birä. Şunda uq Başqort däwlät akademiä teatrınıñ gastrolläre başlanuwı turında da mäğlümat birelä.

Watanım Tatarstan gazetasında Rinat Xarisnıñ “Xudyakov” isemle poemasına Färidä Xäsänovanıñ bäyälämäse dönya kürgän, şunda uq Tuqay bülägenä kandidatlar digän säxifädä Qıyam Miñlebayıvnıñ Mösäğit Xabibullinnıñ icatına bağışlanğan yazması urın alğan. “Tel kürke – süz” digän baş astında Mäğärif ministrlığı ütkärgän “ana teleneñ saflığı” digän aksiäğä bağışlanğan tügäräk östäl söyläşüläre basılıp çıqqan. Şunda uq, Rafael Mostafin tuplağan Qazan turındağı riwayätlär belän dä tanışıp bula.

Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
XS
SM
MD
LG