Accessibility links

Кайнар хәбәр

«Xäleñ niçek, Penza yaqları?» (maxsus yazma)


«Xäleñ niçek, Penza yaqları?» (maxsus yazma)

Möğayın, küpläregez moña qadär Penza yaqlarında ber tapqır da bulmağandır. Penzadan Qazanğa, Münchenğa yäki Prahaga kilep, tatarlar turında söyläp yörüçelär dä kürengäne yuq. Annan xatlar, tatarlar tormışına zarlanıp yazılğan säyäsi belderülär dä kilmi. Ä bit Penza yaqları tatar xalqınıñ bik üzençälekle häm qüätle çişmäse bulıp torğan. Tatar ädäbiäteneñ berençe romannarın icat itkän Zahir Bigiev, Musa Aqyeget, Kärim Tinçurin, Ğadel Qutuy, Tatarstan radiosı atası Şamil Usmanov Penza yaqlarınnan. Şuña östäp, xäzer Mordoviä cirlärendä bulğan Tarbeevka rayonında tuıp üskän Hadi Taqtaş, şulay uq bu yaqlardan Qazanğa kilgän Şärif Qamal, Gabdraxman Äbsälämovlar häm başqa bik küplär elekkege Penza gubernasınnan. Ğali Aqış, Şämsiä Apaqay, Ämrulla Agilar tuğan, Rusiäneñ ataqlı şäxesläre Şamil Tarpişçevlar, Tenişevlar da şul yaqtan. Döres, elekkege Penza cirläreneñ ber öleşe xäzer şul uq Mordoviädä yäki kürşedäge Sarıtawda, Vladimirda sanala. Äytergä kiräk, Sarıtaw ölkäsendäge 50 meñnän artıq ütken telle häm ziräk xolıqlı mişärlär üzlären Penza tatarları dip sanıy. Änqara tatar cämğıätendä uzğan yılnıñ dikäberendä bulğan oçraşuda ölkän buın möxäcir apalar üzläreneñ çıqıldap torğan mişär söylämen yañğıratıp, “bez Penza yaqlarınnan”, didelär. Qayda ğına barıp çıqmağan soñ Penza tatarları? Häm qayda bulsalar da, alarnıñ üzençälekle xolıqları, torış häm üzsüzle buluları, säwdä häm belem aluğa xirıslıqlare belän ayırılıp tora.

Ä xäzer alar qaya bulğan ikän? Ni öçen Penza turında Qazandağı folklorçılar ğına iskä töşerä? Xäyer, 4 yıl elek Tatarstan Däwlät Şurası räisen saylağanda kilep çıqqan qarşılıqtan soñ respublikanıñ ike täcribäle awıl xucalığı belgeçe Penzağa barıp, gubernator urınbasarı häm awıl xucalığı ministrı bulıp urnaşqan ide. Döres, ozaqlamıy alar andağı şartlarğa künegä almıyça, kire qayttı. Şulay da, Penza digän cirneñ buluına häm anda azmı-küpme tatarlarnıñ yäşäwenä şik yuq.

Äydägez, üzebez da anda barıp qaytıyq äle. Säbäbe dä bar – gubernator Vasiliy Boçkarev yañadan üz täxetenä saylanğan, anıñ tiräsendä tatarlar da bar, imeş. Cayı çıqqanda, barıp kürergä kiräk. Şağır häm däwlät eşleklese Robert Miñnullin belän bez yulğa bu yaqtağı mişärlärneñ yaratqan cırın üzebez belän aldıq. Hadi Taqtaş näq şuşı yaqlar turında:

“ber cirdä yuq andıy aq qayınnar, ber cirdä yuq andıy urmannar, ber cirdä yuq qamış sabaqları, andağıday şawlıy torğannar”

dip yazğan. İnde xäzer tatarlar dönyasınıñ törle töbäklärendä Taqtaşqa iärep, saf mişärçä äytep, “nigä, nigä sineñ şayan küzlär minem küzläremä bagalar?” dip cırlıy.

Xäzerge Penza ölkäseneñ mäydanı häm xalıq sanı Tatarstannan ike tapqır diärlek keçeräk. Biredä awıl xucalığı, tözeleş industriäse, maşina, pribor tözü, darular yasaw kiñ taralğan. Gubernator häm Zakon çığaru cıyılışın saylaw 14 aprildä beryulı ütkärelgän häm köräş bik qızu barğan. Ölkä xalqınıñ 5-6% täşkil itkän tatarlarnıñ bik azı kommunist Viktor İlyuxinnı yaqlap, küpçelege Vasiliy Boçkarev yaqlı bulğan. Ölkä deputatı mandatın aluçılar arasında Gorodişçe rayonınnan saylanğan eşquar Röstäm Agişev ta bar. Tatarlarnıñ küpçelege näq şuşı rayonda yäşi. Dimäk, Penzada tatar tä'sire sizelä häm bezneñ qardäşlärebez bireşmi, digän ömet uyandı.

Berençe tuğan forsattan faydalanıp, bez Bakunin uramında urnaşqan mäçetkä yul tottıq. Anda därtle genä eşlär yörtüçe yegetlär häm ağaylar oçradı. Ölkäneñ berdäm diniä nazaräte räise itep Sarıtaw möftie Mökäddäs Bibarsovnıñ ätise Gabbas xäzrät Bibarsov saylanğan. Tatar milli eşlärne din eşläre belän bergä alıp bara. Ölkädä 51 möselman mäxälläse bar. Şularnıñ 8 Ufadağı möfti Tälğat Tacetdin qaramağında, qalğannarı berläşep urtaq möftiät urnaştırğannar. İñ köçle häm iñ küp mäçetle bu möftiät Rawil Gaynetdin citäklägän Rusiä möftilär şurası belän xezmättäşlek itä. Äytergä kiräk, Sarıtawdağı, Rostovtağı, Piterburdağı ataqlı imam-xatiplar häm möftiläre Penza ölkäsennän, tögälräk äytkändä, Gorodişçe rayonındağı Urta Äläzän awılınnan. Gabbas äfände Bibarsov Qazan häm Tatarstan belän xezmättäşlek itärgä teli. Xätta, Tatarstan diniä nazaräteneñ plenumlarına barğaç, “Penzanı onıtmağız äle, qärdäşlär”, dip küper salmaqçı bula. Ämma diniä nazaräte tatar yäşi torğan töbäklär belän eşne kiñ cäyelderä almıy. Çönki anıñ üz wazifaları.

Penza tatarları belän mäçettä söyläşkändä, şağir Robert Miñnullin Tatarstan belän Penza ölkäse tatarları mönäsäbätläreneñ şaqtıy sıyıq buluın sizep qaldı. Ul Däwlät Sovetı räise urınbasarı bularaq, moña bitaraf tügel ikän. Äytkänemçä, Penzada din eşläre dönyawi mäşäqätlär belän ürelep bara. Qayber propaganda häm säyäsät uyınçıları Penzanı onıtmıy. Äytik, berniçä ay elek ORT kanalı aşa Mixail Leontyev Penzada vaxxabistlar tulıp yata, alar Sarıtawğa barıp, maxsus lagerlarda künegülär ütä, dip laf ora ide. Çınlıqta, bu mäkerle yalğan ikän. Sarıtawdağa dini kurslarğa häm balalar lager'larına baruçı malaylar ixlas küñelle, tırış möselman bulıp üsälär. Tatarlarnıñ üz dinen totuı berkemgädä zıyan salmıy. Ufadağı möselman din idaräseneñ başqa ölkälärdä vaxxabist tabıp, qayber xaqimiät oyışmaları aldında quştanlanuı tatarlarğa qarşı oyıştırılğan çirattağı provakatsiä bulıp tora.

Şunısı küzgä taşlandı. Penzanıñ üzendä tatar klassları, mäktäpläre görläp tormasa da, Gorodişçe rayonında häm başqa qayber töbäklärdä tuğan tel uqıtıla. Ämma mäğärif eşläre belän şöğıllänüçe tatar cämğıäten tabıp bulmadı. Sabantuyları, Qorban bäyrämnäre küñelle ütä ikän. İñ urtada şul uq Urta Äläzännän kilgän yegetlär. Ölkä zakon çığaru cıyılışına saylanğan Röstäm Agişev ta şunnan. Distälärçä illärgä taralğan tatar dönyasında iñ zur tatar awılı Urta Äläzändä 5 mäçet eşli. Xätta torğınlıq yıllarında da monda manaralar kiselmägän, tatar tele uqıtılğan. Zur awıllardağı tatar tormışı maxsus öyränügä, anıñ täcribäse başqa töbäklärgä dä taratılırğa layıqlı.

Xäzer inde Penza yaqlarınnan ataqlı cırçılar, ğalimnär, yazuçılar Qazanğa kilmäsä dä, säwdä eşläre belän şöğıllänü traditsiäse özelmi. Xalıqnıñ küñel töbendä millätkä mäxäbbät, milli yäşäyeşne saqlaw xise sünmi dä, sürelmi dä. Xätta däwlät oyışmaları, milli cämäğätçelek, Tatarstan Penza tatarların onıtsa da. Ägärdä Penzada tatar mädäniät üzäge räsmi räweştä oyışsa, mäçet yanındağı Tenişevlar utarı häm borınğı ağaç yort tatarlarğa bireläçäk. Xäzergä bu tarixi häykäl Xafiz Aqçurin qul astındağı xosusıy firmağa yazılıp, buldıqlı xucalar kötä. Ölkä adminstratsiäse belän Penza şähär xaqimiäte arasında qıtırşıqlar xäl itelsä, Penzada menä digän milli üzäk ayaqqa basaçaq.

Menä şulay sünep barğan milli uçaq astında qaynar kümerlär pısqıp yata. Ä 18 mayda Urta Äläzän awılında Penza möselmannarınıñ Qorıltayı bulaçaq. “Ä tatarlar cıyılışın qayçan ütkäräbez?”, dip sorağaç, penzalılar bu sorawnı añlamadı. “Şul möftiät cıyılışında barısın da xäl itärbez”, didelär alar. Uzğan yılda “Arba” dip atalğan aylıq gazetanıñ berniçä sanın çığarğannar, “İslam qoyaşı” digän gazetanı möxärrirläwçe Gäbdräuf Zäbirov ber üze fänni ekspertlar şurası qadär ğilemgä iä. Tırışqanda Penzada milli tormış elekkeçä bulmasa da, görläp qabınıp kitärgä genä tora. Küñel küze kürmäsä, mañğay küze botaq tişege, dilär. Dimäk, tatarnıñ zatlı keşelären birgän şuşı borınğı yaqqa küñel küze belän bagarga kiräk. Avstraliäğa, Amerikağa, Vladivostokqa, Üzbäkstanğa barıp citkän tatar zıyalıları siräk-miräk bulsa da, Qazannan 600 çaqırım yıraqlıqtağı Penzağa yışraq barğalasalar - kiläçäkkä ömet bar.

Rimzil Wäli
XS
SM
MD
LG