Şimbä könne Qazan kremlendä uzğan oçraşu tarixta berençe tapqır buldı. Respublika prezidentı tarafına qırıqlap regionnan kilgän 80 tatar liderı çaqırıldı. Yaz köne çit töbäklärdäge eşquarlar häm milli-mädäni moxtariätlär başlıqları Qazanğa kilgäç, alar çirattağı tapqır prezident häm xökümät citäkçese belän oçraştırunı sorağan idelär. Öçençe bötendönya tatar kongressı aldınnan bulsa da, Tatarstan citäkçelege çit töbäk tatarları belän prezident oçraşuına ömet itüçelär az ide. Çönki menä 10 yıl inde Tatar kongressı üzeneñ eşen cäyelderergä tırışsa da, respublika prezidentı belän aktivistlarnı oçraştıru nasıyp bulmadı.
Nixayät, 22 yündä Tatarstan prezidentınıñ räsmi delegatsiälärne qabul itü binasınıñ zur zalında iñ däräcäle tatar eşquarları, milli xäräkät wäkilläre cıyıldı. Säxnädäge prezidium östäle artında Mintimer Şäymiev belän berrättän xökümät, Däülät Sovetı, Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı citäkçeläre utırdı. Başta Mintimer Şäymiev 30-40 minut däwamında üzeneñ Tatarstan häm tatar xalqı turındağı fikerläre belän büleşte. Niqädär genä üzebezne tänqitläsäk tä, suverenitet yıllarında sizelerlek täräqiätkä ireşüebezne inqär itep bulmıy, dide ul. Mintimer Şäymiev soñğı yıllarda Tatarstannıñ häm tatar xalqınıñ abruyı üsü turında dälillär kiterde. Uzğan yıllar ciñel bulmadı, bügen dä xällär çetrekle, dide ul. Şuña kürä, bergäläşep alğa xäräkät itü, Tatarstan konstitutsiäsenä yazılğança çit töbäklärdäge tatarlarnıñ da mänfäğätlären yaklau, Tatarstannıñ xoquqların saqlap qalu öçen bergä bulu bigräk tä ähämiätle. Prezident çığışında kiläse kongressta tikşerü öçen aktual' mäsälälärne barlap qararğa omtılış sizelde. Ul tatarlar yäşäğän töbäklär belän Tatarstan arasında iqtisadi bäyläneşlärgä tatar eşquarlarınıñ öleşe häm täqdimnäre belän qızıqsındı, bäxäsle mäsälälärne dä urap ütmäde.
Zalda ütıruçılarnı siskänderep cibärgän ber üzençälek – Mintimer Şäymiev yañadan latin älifbasına küçüneñ çit töbäklärdäge tatarlarğa tä'sire turında şöbhälären belderde. Uzğan yılnıñ avgust ayındı Mintimer Şäymiev, şulay uq, tağın ber qat uylarğa kiräk, min özderep kenä äytä almıym, yalğışmıybızmı ikän, digän şiklär belderep, sentäber başında mäktäplärdä berençe sıynıf uquçılarınıñ latin älifbasına uqırğa kereşü ğämälen tuqtatqan ide. İnde bıyıl Rusiä Däülät Duması törle däräcädäge konstitutsiälärne häm qanunnarnı bozıp bulsa da, Rusiä xalıqların kirill älifbasına bäyläp quyu turındağı qanun proektın berençe uqılışta qabul itte. Döresen äytkändä, millätlärneñ telenä qadaq suğu, teş aralarında qazınu, däülät eşe, bigräk tä Rusiäneñ xoquqındağı närsä tügel. Tatar teleneñ grammatikasına, älifbasına qısılu barı tik bu telne ğämäldän çığaru öçen genä eşlänä alına. Uzğan yılda Rusiä prezidentı administratsiäse kürsätmäse buyınça kollektiv xatlar yazılıp, milli cämäğätçelektä wäswäsä taratılğan ide. İnde xäzer üzebezneñ qanunnar nigezendä üzebez telägänçä uqıybız, yazabız digän waqıtta tağın tormozğa basmıybızmı? Prezident Şäymiev belän oçraşu bu yulı nigezdä rus telendä barğanlıqtan, anıñ çığışı da rusça yañğıradı:
Latinğa qaytuğa kilsäk, minem şiklärem bar. Ägär dä böten Rusiä küçsä, bez ber dä uylap tormas idek. Ä bolay... Bez üz qullarıbız belän Rusiäneñ başqa töbäklärendä yäşäüçe tatarlarnı kire qaqmıybızmı ikän? Latin bit yıraq çit illärdä toruçılarğa ğına qulay. Başqa tatarlar niçek qabul itärlär ikän monı?
Şuşı özekne Tatarstannıñ 2-3 telekompaniäse yal könnärendä efirda yañğırattı. Äyterseñ, prezident tatarlar belän latin turında şiklänülären belderü öçen genä oçraşqan. Ä çınlıqta niçek buldı soñ? Qazannıñ Därwişlär bistäsendä yäşäüçe Gäbdelbar Däwliev “Azatlıq” radiosınıñ Qazan byurosına şaltıratıp şuşı soraunı birde. Niçek äytergä? Täcribäle analitiklar fikerençä, Şäymievneñ älege şiklänüläre älifba reformasınıñ tuqtaluın añlatmıy. Bügen Şäymievtä bötenläy älifba probleması tügel. Bu problema xäzergä bulmıy torsa, tağın da şäbräk bulır ide. Çönki yaña qabul itelgän konstitutsiäneñ distälärçä matdäse buyınça Rusiä prokurorı urınbasarı Zvyaginsev protest kertkän. Suverenitetnıñ üzen, Tatarstannıñ xoquqi statusın yaqlıysı bar. Bu turıda kierenke bäxäslär häm söyläşülär barğanda, Şäymievneñ älifba turında süz quyırtası kilmi, axırı. Kiresençä, Tatarstan prezidentı älifba mäsäläsen min uylap çığarıp sezgä köçläp taqmıym, üzegez xäl itegez, söyläşegez, tikşeregez, kiräk bulsa yaqlağız, kiräkmäsä – baş tartığız, dip äytergä tırışa küräseñ. Çınnan da, Rusiä şovinistları assimilyatsiä qoralı bulğan urıs älifbasınnan baş tartunı derjavağa xıänät, dip sanıy. Tatarstan parlamentı häm anıñ prezidentı älifba turında üz süzen äytkän, qanun çığarğan, tağın 9 yıl buyı kirill häm latin älifbaları parallel' räweştä qullanılırğa mömkin. Şul waqıtta, närsäneñ yaxşı, närsäneñ yaman ikänen añlarğa forsat bulır. Tatarstanda xanlıq yäki patşalıq tügel, ä demokratik respublika. Böten cawaplılıqnı da ber prezidentqa elep quyu döres bumlas ide.
Çit töbäk tatarlarınıñ küpçelege administrativ resurs häm Rusiä däüläte qağidäläre buyınça saylap alınğan bulsa kiräk. Ästerxan tatarları wäkile, bez latinğa küçärgä äzer. Läkin sez niçek äytäsez, şulay bula, dide. Dimäk, anıñ pozitsiäse yuq. Çönki oçraşuğa kilgän tatarlarnıñ küpçelege tatarça uqımıy da, yazmıy da. Tribunağa çığuçılar nigezdä ber ük şablon buyınça söyläde. Şäymievkä räxmät, kongressqa räxmät, avgust ayındağı qorıltayda da qatnaşırğa telim, digän niätlär iñ berençe urında buldı. Menä Perm ölkäsennän kilgän Fäwziä Paq çığışı:
Bez beläbez, bezne Tatarstanda kötep alalar. Bötendönya tatar kongressında bezgä haman bulışırğa äzer duslar eşli. Räxmät sezgä, Mintimer Şäripoviç, şuşı oçraşunı oyıştırıp, çittäge tatarlarğa xörmätegezne kürsätkän öçen. İndus Rizakoviç, sezgä dä olı räxmätlärebezne belderäbez.
Äytergä kiräk, Mintimer Şäymiev räxmät äytkän häm maqtağan oratorlarnı önäp betermäde. Ul mikrofonnı sünderü belän qurqıtsa da, räxmät äytüneñ ige-çige bulmadı. Çiläbe tatarları wäkile Rawil Ğibädüllin, bezdä bernindi problema da yuq, dip belderde. Gubernator Sumin belän mönäsäbät yaxşı, barısın da üzebez xäl itäbez, dide ul. Çınnan da şulay mikän? Härqayda da şulay tatarlar bäxetle yäşi mikän? Urtaq nujalar bulmağaç, nigä qorıltayğa cıyılırğa? Anda nindi soraular turında fiker alışırğa soñ? Ällä inde Qazanğa kilüçe tatarlar administrativ apparatnıñ şörepläre genäme? Härxäldä, 22 yündä bulğan oçraşunıñ kübräk öleşe Aleksandr Voloşin apparatındağı Surkov, Kozak, Abramov kebek çinovniklarnıñ stsenarie buyınça ütte. Mintier Şäymiev, kiresençä, bu wäzğıättän dä üz säyäsäte öçen faydalı cimeşlär aldı. Berençedän, ul üzeneñ bügenge säyäsäte, tatarlarğa mönäsäbäte turında fikerlären dönyağa tarattı. İpläp kenä, saq qına itep häm rus telendä söyläp ul Mäskäüdäge Putin dustına häm opponentlarına şıpırt qına säläm cibärde. Üzeneñ konstruktiv söyläşülär yulında ikänlegen kürsätte. Läkin ul tatarlardan baş tartırğa yäki latin älifbası turındağı qanunnı köçennän çığarırğa cıyınmıy. Xäzerge çorda tatar xalqı üze dä awızın açıp, känfit qaptırğannı kötep yäki yoqlap utırmıyça, üzeneñ ni telägänen, kem artınnan barğanın sizderergä tieş. İkençe yaqtan, Mintimer Şäymiev Tatar kongressına äzerlängändä milli cämäğätçelekneñ nindi sıyfatta buluın, kemnärneñ niçek sulış aluın belä aldı. Oçraşu tämämlanğanda anıñ käyefe ällä ni kütärenke tügel ide. Yışraq oçraşırğa kiräk, digän näticä yasadı ul.
Nixayät, 22 yündä Tatarstan prezidentınıñ räsmi delegatsiälärne qabul itü binasınıñ zur zalında iñ däräcäle tatar eşquarları, milli xäräkät wäkilläre cıyıldı. Säxnädäge prezidium östäle artında Mintimer Şäymiev belän berrättän xökümät, Däülät Sovetı, Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı citäkçeläre utırdı. Başta Mintimer Şäymiev 30-40 minut däwamında üzeneñ Tatarstan häm tatar xalqı turındağı fikerläre belän büleşte. Niqädär genä üzebezne tänqitläsäk tä, suverenitet yıllarında sizelerlek täräqiätkä ireşüebezne inqär itep bulmıy, dide ul. Mintimer Şäymiev soñğı yıllarda Tatarstannıñ häm tatar xalqınıñ abruyı üsü turında dälillär kiterde. Uzğan yıllar ciñel bulmadı, bügen dä xällär çetrekle, dide ul. Şuña kürä, bergäläşep alğa xäräkät itü, Tatarstan konstitutsiäsenä yazılğança çit töbäklärdäge tatarlarnıñ da mänfäğätlären yaklau, Tatarstannıñ xoquqların saqlap qalu öçen bergä bulu bigräk tä ähämiätle. Prezident çığışında kiläse kongressta tikşerü öçen aktual' mäsälälärne barlap qararğa omtılış sizelde. Ul tatarlar yäşäğän töbäklär belän Tatarstan arasında iqtisadi bäyläneşlärgä tatar eşquarlarınıñ öleşe häm täqdimnäre belän qızıqsındı, bäxäsle mäsälälärne dä urap ütmäde.
Zalda ütıruçılarnı siskänderep cibärgän ber üzençälek – Mintimer Şäymiev yañadan latin älifbasına küçüneñ çit töbäklärdäge tatarlarğa tä'sire turında şöbhälären belderde. Uzğan yılnıñ avgust ayındı Mintimer Şäymiev, şulay uq, tağın ber qat uylarğa kiräk, min özderep kenä äytä almıym, yalğışmıybızmı ikän, digän şiklär belderep, sentäber başında mäktäplärdä berençe sıynıf uquçılarınıñ latin älifbasına uqırğa kereşü ğämälen tuqtatqan ide. İnde bıyıl Rusiä Däülät Duması törle däräcädäge konstitutsiälärne häm qanunnarnı bozıp bulsa da, Rusiä xalıqların kirill älifbasına bäyläp quyu turındağı qanun proektın berençe uqılışta qabul itte. Döresen äytkändä, millätlärneñ telenä qadaq suğu, teş aralarında qazınu, däülät eşe, bigräk tä Rusiäneñ xoquqındağı närsä tügel. Tatar teleneñ grammatikasına, älifbasına qısılu barı tik bu telne ğämäldän çığaru öçen genä eşlänä alına. Uzğan yılda Rusiä prezidentı administratsiäse kürsätmäse buyınça kollektiv xatlar yazılıp, milli cämäğätçelektä wäswäsä taratılğan ide. İnde xäzer üzebezneñ qanunnar nigezendä üzebez telägänçä uqıybız, yazabız digän waqıtta tağın tormozğa basmıybızmı? Prezident Şäymiev belän oçraşu bu yulı nigezdä rus telendä barğanlıqtan, anıñ çığışı da rusça yañğıradı:
Latinğa qaytuğa kilsäk, minem şiklärem bar. Ägär dä böten Rusiä küçsä, bez ber dä uylap tormas idek. Ä bolay... Bez üz qullarıbız belän Rusiäneñ başqa töbäklärendä yäşäüçe tatarlarnı kire qaqmıybızmı ikän? Latin bit yıraq çit illärdä toruçılarğa ğına qulay. Başqa tatarlar niçek qabul itärlär ikän monı?
Şuşı özekne Tatarstannıñ 2-3 telekompaniäse yal könnärendä efirda yañğırattı. Äyterseñ, prezident tatarlar belän latin turında şiklänülären belderü öçen genä oçraşqan. Ä çınlıqta niçek buldı soñ? Qazannıñ Därwişlär bistäsendä yäşäüçe Gäbdelbar Däwliev “Azatlıq” radiosınıñ Qazan byurosına şaltıratıp şuşı soraunı birde. Niçek äytergä? Täcribäle analitiklar fikerençä, Şäymievneñ älege şiklänüläre älifba reformasınıñ tuqtaluın añlatmıy. Bügen Şäymievtä bötenläy älifba probleması tügel. Bu problema xäzergä bulmıy torsa, tağın da şäbräk bulır ide. Çönki yaña qabul itelgän konstitutsiäneñ distälärçä matdäse buyınça Rusiä prokurorı urınbasarı Zvyaginsev protest kertkän. Suverenitetnıñ üzen, Tatarstannıñ xoquqi statusın yaqlıysı bar. Bu turıda kierenke bäxäslär häm söyläşülär barğanda, Şäymievneñ älifba turında süz quyırtası kilmi, axırı. Kiresençä, Tatarstan prezidentı älifba mäsäläsen min uylap çığarıp sezgä köçläp taqmıym, üzegez xäl itegez, söyläşegez, tikşeregez, kiräk bulsa yaqlağız, kiräkmäsä – baş tartığız, dip äytergä tırışa küräseñ. Çınnan da, Rusiä şovinistları assimilyatsiä qoralı bulğan urıs älifbasınnan baş tartunı derjavağa xıänät, dip sanıy. Tatarstan parlamentı häm anıñ prezidentı älifba turında üz süzen äytkän, qanun çığarğan, tağın 9 yıl buyı kirill häm latin älifbaları parallel' räweştä qullanılırğa mömkin. Şul waqıtta, närsäneñ yaxşı, närsäneñ yaman ikänen añlarğa forsat bulır. Tatarstanda xanlıq yäki patşalıq tügel, ä demokratik respublika. Böten cawaplılıqnı da ber prezidentqa elep quyu döres bumlas ide.
Çit töbäk tatarlarınıñ küpçelege administrativ resurs häm Rusiä däüläte qağidäläre buyınça saylap alınğan bulsa kiräk. Ästerxan tatarları wäkile, bez latinğa küçärgä äzer. Läkin sez niçek äytäsez, şulay bula, dide. Dimäk, anıñ pozitsiäse yuq. Çönki oçraşuğa kilgän tatarlarnıñ küpçelege tatarça uqımıy da, yazmıy da. Tribunağa çığuçılar nigezdä ber ük şablon buyınça söyläde. Şäymievkä räxmät, kongressqa räxmät, avgust ayındağı qorıltayda da qatnaşırğa telim, digän niätlär iñ berençe urında buldı. Menä Perm ölkäsennän kilgän Fäwziä Paq çığışı:
Bez beläbez, bezne Tatarstanda kötep alalar. Bötendönya tatar kongressında bezgä haman bulışırğa äzer duslar eşli. Räxmät sezgä, Mintimer Şäripoviç, şuşı oçraşunı oyıştırıp, çittäge tatarlarğa xörmätegezne kürsätkän öçen. İndus Rizakoviç, sezgä dä olı räxmätlärebezne belderäbez.
Äytergä kiräk, Mintimer Şäymiev räxmät äytkän häm maqtağan oratorlarnı önäp betermäde. Ul mikrofonnı sünderü belän qurqıtsa da, räxmät äytüneñ ige-çige bulmadı. Çiläbe tatarları wäkile Rawil Ğibädüllin, bezdä bernindi problema da yuq, dip belderde. Gubernator Sumin belän mönäsäbät yaxşı, barısın da üzebez xäl itäbez, dide ul. Çınnan da şulay mikän? Härqayda da şulay tatarlar bäxetle yäşi mikän? Urtaq nujalar bulmağaç, nigä qorıltayğa cıyılırğa? Anda nindi soraular turında fiker alışırğa soñ? Ällä inde Qazanğa kilüçe tatarlar administrativ apparatnıñ şörepläre genäme? Härxäldä, 22 yündä bulğan oçraşunıñ kübräk öleşe Aleksandr Voloşin apparatındağı Surkov, Kozak, Abramov kebek çinovniklarnıñ stsenarie buyınça ütte. Mintier Şäymiev, kiresençä, bu wäzğıättän dä üz säyäsäte öçen faydalı cimeşlär aldı. Berençedän, ul üzeneñ bügenge säyäsäte, tatarlarğa mönäsäbäte turında fikerlären dönyağa tarattı. İpläp kenä, saq qına itep häm rus telendä söyläp ul Mäskäüdäge Putin dustına häm opponentlarına şıpırt qına säläm cibärde. Üzeneñ konstruktiv söyläşülär yulında ikänlegen kürsätte. Läkin ul tatarlardan baş tartırğa yäki latin älifbası turındağı qanunnı köçennän çığarırğa cıyınmıy. Xäzerge çorda tatar xalqı üze dä awızın açıp, känfit qaptırğannı kötep yäki yoqlap utırmıyça, üzeneñ ni telägänen, kem artınnan barğanın sizderergä tieş. İkençe yaqtan, Mintimer Şäymiev Tatar kongressına äzerlängändä milli cämäğätçelekneñ nindi sıyfatta buluın, kemnärneñ niçek sulış aluın belä aldı. Oçraşu tämämlanğanda anıñ käyefe ällä ni kütärenke tügel ide. Yışraq oçraşırğa kiräk, digän näticä yasadı ul.