«Bülgäläp xaqimlek itü kemgä kiräk?» Şähri Qazan gäzitendä bu atnada änä şulay isemlängän ber yazma basılıp çıqtı. Tügäräk östäl söyläşülärennän torğan şuşı yazma keräşennär problemasına bağışlandı. «Xalıq sanın alu bulmasa, bu söyläşü bulmas ide bälki...» - dip başlap cibärä süzne gäziteneñ baş möxärrire İldus İldarxanov. Tügäräk östäl artındağı söyläşüdä keräşennänneñ milli-mädäni üzäge räise Vitaliy Abramov, üzäkneñ äğzäse Nikolay Antonov, ğalim Genadiy Makarov, artist Agrafena Vasilyeva qatnaşa. Söyläşüdä şulay uq qatnaşqan xäbärçe Äğzäm Fäyzraxmanov, keräşennär ayırım millätme digän sorawğa uñay cawap alğaç, ikençe xäbärçe Näsim Aqmal, keräşennär küpläp yäşägän Tatarstannıñ Piträç rayonın niçek bülergä cıyınasız?, digän soal birä. Keräşen üzäge äğzäse Nikolay Antonov bolay cawap birä:
«Sez mine döres añlamıysız. Bez däwlät bülgälärgä cıyınmıybız. Bez Tatarstanda yäşibez. Yäşärbez dä. Tatarlar, ruslar belän tigez xoquqlı yäşäwbezne telibez. Däwlät tözü turında söyläşü provakatsiä ul. Milli tigez xoquqlılılıq. Tatarstanda 1500 meñ möselmanğa ber mäçet turı kilsä, 50 meñ keräşengä ber genä xram. Qazandağı Tixvin çirkäwe iñ yarlı mäxällälärneñ berse. Däwlät Şurasında bezneñ mäsäläne yaqlawçı yuq. Bezneñ möräcäğätlär yöri-yöri dä kire äylänep qayta. Şuşımi tigez xoquqlılıq?»
Bu Niqolay Antonov fikerläre ide. Ä menä ğalim Genadi Makarov başqa qaraşta tora. Ängämä barışında ul keräşennärneñ tarixi qazanışların barlap çığa, kürenkle keşelären sanap çığa. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Här xalıqta üz-üzen saqlarğa omtılış bar. Keräşennärneñ dä maqsatı şul. Misalğa noğaybäklärne genä alıyk. Alar şul uq keräşennär. Nigä soñ alar millätne üzgärttelär? Tatarnıñ ügi balası kebek yäşäde alar. Başta uq eş döres alıp barılğan bulsa, ayırılu ideyäse kilep çıqmas ide. Şüña kürä xäzer bezgä böten mäsäläne bergäläp xäl itärgä kiräk. Bez — tatarlar. Bergä bulırbız. Keräşen milli xäräkäte kütärgän täqdimnärne tizräk, urtaq kileşü belän xäl itsäk, bu super tatar milläte öçen öçlätä faydalı ğına bulaçaq. Ayırılu, bülenü berebezgä dä fayda kitermäyaçäk.»
- dip äytkän bulğan Genadi Makarov. Şul uq waqıtta ul keräşennär -- borınğı törki xristiannar, alar Altın urda däwlätendä dä, Bolğarda da, Qazan xanlığında da bulğan, dip belderä. Söyläşü, bergä yäşik digän şiğär belän tämamlana. Şähri Qazan gäziteneñ baş möxärrire keräşen problemaların qabat şulay tügäräk ostäl yanında cıyılışıp tikşerergä wäğdä itä.
İdel jurnalınıñ urıs telendäge çığarılışında da keräşen teması kütärelä. «Bezneñ akademiä» digän säxifädä Damir İsxaqovnıñ «Keräşennär» digän tarixi-etnografik oçerkı basılıp çıqtı. Şuşında uq, şul uq avtor belän «Bez tatarlar» digän külämle äñgämä dä urnaştırılğan. Anda süz xalıq sanın aluğa bağışlana. Şunda uq, «Şäcärä» digän säxifädä Marsel Äxmätcanovnıñ «Perm ölkäse tatarlarınıñ şäcäräläre» digän yazması dönya kürgän.
Jurnalnıñ kereş öleşendä “soñğı waqıtta «Kem alar, tatarlar?» digän soraw ayıruça aktual bulıp kitte”, dielä. «Xalıq isäben alu kebek, çınlıqta texnik mäsäläneñ, tatar xalqı öçen ähämiäte ütä dä zur. Bötendönya tatar Kongressı milläteneñ berdämlegen raslarğa ğına tügel, anıñ üseş yünäleşlären bilgelärgä tieş”- dip yazılgan anda. Xäbärçelär jurnalnıñ şuşı sanın, alda äytelgän ike möhim waqiğağa atap äzerlägän. Bötendönya tatar Kongressı Başqarma komitetı räise İndus Tahirovnıñ «tatar xalqınıñ tarixi tamırları» digän çığışı basılıp çıqqan. Şunıñ belän bergä İdel jurnalınıñ şuşı sanında ikençe ber avtornıñ Aydar Xälimneñ «Yaña «Sağış kitabı»» dönya kürde. Bu Aydar Xälimneñ 90-nçı yıllarda çıqqan «Sağış kitabı» digän, zur populyarlıq qazanğan äsärneñ ikençe kisäge. Kitap ale basılıp çıqmağan. İdel häm Qazan utları jurnalında annan özeklär genä basılıp bara. Bu sanda basılıp çıqqan kisäk «Minzälädän Haagağa yıraqmı?» dip atala. Anda häm ğomumän kitapta süz Başqortostan tatarları häm alarnıñ problemaları turında bara.
Mädäni Comğa gäzite bu atnada, Tatarstan qanunnarına tügel, ä Amerikanıñ konstitutsiäsenä zur iğtibar birgän, xätta anıñ qayber mätdälären bastırıp çığarğan. Gäzit monı, küpsanlı teläklärne istä totıp eşlände, dip añlata. Şuşı uq gäzittä, ütkän atnada tikşerelgän tema -- Başqortostan tatarlarınıñ qorıltayı xaqında yazma basılıp çıqtı. Gäzit xäbärçese Räsimä Sibgatullina « İñ ışanıçlı yul –qulğa-qul totınışıp eşläw» digän yazmasında qorıltay turında üz istälekläre belän büleşä. Ul şulay uq başqa yazmalarda telgä alınmağan küreneşlärgä iğtibar itä. Mäsälän Räsimä Sibgatullina şundıy faktnı kiterä:
«Qorıtlay bulğan könne Şähri Qazan gäzitendä basılğan «Rizaetdin bine Fäxretdin başqort bulmağan» digän mäqäläse dönya kürde. Anda filologiä fännäre doktorı Marsel Äxmätcanov 20 yüldä gäzittä çıqqan ber mäqälä uñayınnan añlatma birä. Xikmät närsädä soñ? Qazanda yäşäwçe başqortlarnıñ milli-mädäni avtonomiäse räise Firdäwes Bäşirova tatarnıñ yözek qaşı bulğan tarixçı, din gälime, cämäğät eşleklese häm pedagog Razaietdin Fäxretdinne «başqortlaştırğan” ikän. Älege fakt, balğa tamızğan ber tamçı deget kebek, başqort xalqın da, tatarlarnı da berdäy uñaysız xälgä quydı.»
- dip yaza Räsimä Sibgatullina Mädäni Comğa gäzitendä. Mäqälägä baş isem itep çığarılğan «İñ ışanıçlı yul – qulğa-qul totınışıp eşläw» digän süzlärne Tatarstan xökümäte wäkilläre äytkän bulğan.
Şähri Qazan gäzitendä dä qorıltay istälekläre dönya kürde. Xäbärçe Gölnar Cälälova «Ölkän ağay telendä» digän yazmasında qorıltaynıñ urıs telendä barğanına üpkäsen belderä. Gäzitlärdä şulay uq 10 avgustta ütkän alternativ qorıltay turında yazmalar basılıp çıqtı. Şul uq Şähri Qazan gäzitendä Bötentatar ictimaği üzäge räise Räşit Yäğfärovnıñ älege qorıltay turında täesirläre basılıp çıqtı. Ul şulay uq qorıltayda Bötendönya tatar kongressına östämä 40 delegatnıñ saylanuın da, xäbär itä. Звезда Поволжья gäzitendä dä alternativ qorıltay xaqında yazmalar basılıp çıqtı. Döresräge Başqortostan Tatar ictimaği üzäkläreneñ tatar xalqına, III Bötendönya tatar kongressına, Başqortostan xalıqlarına möräcäğätläre dönya kürde. Şuşı qäğäzlärneñ bersendä, Böten dönya tatar kongressınıñ başqarma komitetına tänqıt süzläre äytelä. Anda xätta citäkçelekne alıştıru kiräklege kebek täqdimnär dä yañğıratılğan.
Bötentatar ictaği üzäge räise Räşit Yäğfärov ta Şähri Qazan gäziteneñ comğa sanında märtäbäle oyışmağa qarata üz fikeren belderä. «Tatar kongressı -- bezneke!» digän yazmasında ul Kongressnıñ Başqarma komitetı cibärgän töp xatası itep, tatar milli oyışmaları belän nıqlı bäyläneş urnaştıra almaw häm üze tözegän strukturalarnı, mäsälän, milli-mädäni möxtäriätlärne ğenä sanlawnı atıy. Ul şulay uq, qayber milli mädäni oıyşmalarda äzerlängän tatar xalqınıñ üseş konsepsiäseneñ Kongress tarafınnan qaralmawına da qanäğätsezlegen belderä.
Ä menä Miras jurnalında basılıp çıqqan yazmalar bötenläy başqa ruxta icat itelgän. Jurnalnıñ tışlığında Bötendönya tatar kongressınıñ bilge- räseme töşkän. Jurnal Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı räise İndus Tahirov belän ütkärelğän «Millätebezneñ kiläçägenä ömetem zur!» digän äñgämä belän açılıp kitä. Söyläşüne alıp barğan Äkräm Minhac Tatarstannıñ Berläşkän Millätlär Oyışması äğzäse bulu mömkinlege turında İndus Tahirovnıñ fikeren soraştıra. Ul bolay cawa birä:
«Min Rusiäneñ kiläçägen Britaniä Berläşmäse -- Britan illäreneñ duslığı räweşendä küzallıym. Aña bäysez däwlätlär dä, yarıym-bäysez däwlätlär dä häm kolonial cirlär dä kerä, läkin bergäläşep yäşilär, annan beräw dä kitärgä telämi, çönki anda yäşäw härber däwlätkä, härber regionğa faydalı. Rusiä öçen bu bigräk tä faydalı, çönki, Britaniädän ayırmalı bularaq, cirlär bötenese ber territoriädä -- Yevraziä cirlegendä. Şiklänmim, şundıy waqıt kiler häm Tatarstan şuşı Yevraziä kiñlegendä Rusiä belän bergä yäşi torğan däwlät bulır häm ägär dä aña qädär BMO isän qalsa, Tatarstan hiçşiksez anıñ äğzası bulaçaq.»
Jurnalda şulay uq “Tatar etnogenezı” digän säxifädä Damir İsxaqovnıñ «Başqortostanda millät yasaw «eksperimentı»» digän yazması, Räfiq Ämirxanovnıñ «Tatarlarnı «qazaqlaştıru» häm «başqortlaştıru»» digän yazması urın alğan. “Milli şiğriät” säxifäsendä Gäräy Räximneñ «Tatar keşese» digän baş astında şigırlär disbese basılğan. Küzätüebezne keräşen süze belän başlağanbız ikän, şuşı uq tema belän tämämlıq. Keräşen tatarı Grigoriy Radionovnıñ, ä ul uquçılarğa Gäräy Räxim bularaq tanış, «Bez -- tatarlar» digän şiğıre bar. Şunnan ber özek: Bez -- tatarlar: Bolğar tatarları, Seber tatarları, Noğay tatarları, Mişär tatarları, Keräşen tatarları, Tağın bik küp, bik küp tatarlar. Törle-törle isem yörtsäk tä bez, Törle-törle cirdä yäşäsäk tä, Tik ber genä tuğan telebez, Tik ber genä tuğan ilebez -- Tatarstan!
Matbuğat küzätuwen Bikä Timerova äzerläde
«Sez mine döres añlamıysız. Bez däwlät bülgälärgä cıyınmıybız. Bez Tatarstanda yäşibez. Yäşärbez dä. Tatarlar, ruslar belän tigez xoquqlı yäşäwbezne telibez. Däwlät tözü turında söyläşü provakatsiä ul. Milli tigez xoquqlılılıq. Tatarstanda 1500 meñ möselmanğa ber mäçet turı kilsä, 50 meñ keräşengä ber genä xram. Qazandağı Tixvin çirkäwe iñ yarlı mäxällälärneñ berse. Däwlät Şurasında bezneñ mäsäläne yaqlawçı yuq. Bezneñ möräcäğätlär yöri-yöri dä kire äylänep qayta. Şuşımi tigez xoquqlılıq?»
Bu Niqolay Antonov fikerläre ide. Ä menä ğalim Genadi Makarov başqa qaraşta tora. Ängämä barışında ul keräşennärneñ tarixi qazanışların barlap çığa, kürenkle keşelären sanap çığa. Anıñ çığışınnan ber özek:
«Här xalıqta üz-üzen saqlarğa omtılış bar. Keräşennärneñ dä maqsatı şul. Misalğa noğaybäklärne genä alıyk. Alar şul uq keräşennär. Nigä soñ alar millätne üzgärttelär? Tatarnıñ ügi balası kebek yäşäde alar. Başta uq eş döres alıp barılğan bulsa, ayırılu ideyäse kilep çıqmas ide. Şüña kürä xäzer bezgä böten mäsäläne bergäläp xäl itärgä kiräk. Bez — tatarlar. Bergä bulırbız. Keräşen milli xäräkäte kütärgän täqdimnärne tizräk, urtaq kileşü belän xäl itsäk, bu super tatar milläte öçen öçlätä faydalı ğına bulaçaq. Ayırılu, bülenü berebezgä dä fayda kitermäyaçäk.»
- dip äytkän bulğan Genadi Makarov. Şul uq waqıtta ul keräşennär -- borınğı törki xristiannar, alar Altın urda däwlätendä dä, Bolğarda da, Qazan xanlığında da bulğan, dip belderä. Söyläşü, bergä yäşik digän şiğär belän tämamlana. Şähri Qazan gäziteneñ baş möxärrire keräşen problemaların qabat şulay tügäräk ostäl yanında cıyılışıp tikşerergä wäğdä itä.
İdel jurnalınıñ urıs telendäge çığarılışında da keräşen teması kütärelä. «Bezneñ akademiä» digän säxifädä Damir İsxaqovnıñ «Keräşennär» digän tarixi-etnografik oçerkı basılıp çıqtı. Şuşında uq, şul uq avtor belän «Bez tatarlar» digän külämle äñgämä dä urnaştırılğan. Anda süz xalıq sanın aluğa bağışlana. Şunda uq, «Şäcärä» digän säxifädä Marsel Äxmätcanovnıñ «Perm ölkäse tatarlarınıñ şäcäräläre» digän yazması dönya kürgän.
Jurnalnıñ kereş öleşendä “soñğı waqıtta «Kem alar, tatarlar?» digän soraw ayıruça aktual bulıp kitte”, dielä. «Xalıq isäben alu kebek, çınlıqta texnik mäsäläneñ, tatar xalqı öçen ähämiäte ütä dä zur. Bötendönya tatar Kongressı milläteneñ berdämlegen raslarğa ğına tügel, anıñ üseş yünäleşlären bilgelärgä tieş”- dip yazılgan anda. Xäbärçelär jurnalnıñ şuşı sanın, alda äytelgän ike möhim waqiğağa atap äzerlägän. Bötendönya tatar Kongressı Başqarma komitetı räise İndus Tahirovnıñ «tatar xalqınıñ tarixi tamırları» digän çığışı basılıp çıqqan. Şunıñ belän bergä İdel jurnalınıñ şuşı sanında ikençe ber avtornıñ Aydar Xälimneñ «Yaña «Sağış kitabı»» dönya kürde. Bu Aydar Xälimneñ 90-nçı yıllarda çıqqan «Sağış kitabı» digän, zur populyarlıq qazanğan äsärneñ ikençe kisäge. Kitap ale basılıp çıqmağan. İdel häm Qazan utları jurnalında annan özeklär genä basılıp bara. Bu sanda basılıp çıqqan kisäk «Minzälädän Haagağa yıraqmı?» dip atala. Anda häm ğomumän kitapta süz Başqortostan tatarları häm alarnıñ problemaları turında bara.
Mädäni Comğa gäzite bu atnada, Tatarstan qanunnarına tügel, ä Amerikanıñ konstitutsiäsenä zur iğtibar birgän, xätta anıñ qayber mätdälären bastırıp çığarğan. Gäzit monı, küpsanlı teläklärne istä totıp eşlände, dip añlata. Şuşı uq gäzittä, ütkän atnada tikşerelgän tema -- Başqortostan tatarlarınıñ qorıltayı xaqında yazma basılıp çıqtı. Gäzit xäbärçese Räsimä Sibgatullina « İñ ışanıçlı yul –qulğa-qul totınışıp eşläw» digän yazmasında qorıltay turında üz istälekläre belän büleşä. Ul şulay uq başqa yazmalarda telgä alınmağan küreneşlärgä iğtibar itä. Mäsälän Räsimä Sibgatullina şundıy faktnı kiterä:
«Qorıtlay bulğan könne Şähri Qazan gäzitendä basılğan «Rizaetdin bine Fäxretdin başqort bulmağan» digän mäqäläse dönya kürde. Anda filologiä fännäre doktorı Marsel Äxmätcanov 20 yüldä gäzittä çıqqan ber mäqälä uñayınnan añlatma birä. Xikmät närsädä soñ? Qazanda yäşäwçe başqortlarnıñ milli-mädäni avtonomiäse räise Firdäwes Bäşirova tatarnıñ yözek qaşı bulğan tarixçı, din gälime, cämäğät eşleklese häm pedagog Razaietdin Fäxretdinne «başqortlaştırğan” ikän. Älege fakt, balğa tamızğan ber tamçı deget kebek, başqort xalqın da, tatarlarnı da berdäy uñaysız xälgä quydı.»
- dip yaza Räsimä Sibgatullina Mädäni Comğa gäzitendä. Mäqälägä baş isem itep çığarılğan «İñ ışanıçlı yul – qulğa-qul totınışıp eşläw» digän süzlärne Tatarstan xökümäte wäkilläre äytkän bulğan.
Şähri Qazan gäzitendä dä qorıltay istälekläre dönya kürde. Xäbärçe Gölnar Cälälova «Ölkän ağay telendä» digän yazmasında qorıltaynıñ urıs telendä barğanına üpkäsen belderä. Gäzitlärdä şulay uq 10 avgustta ütkän alternativ qorıltay turında yazmalar basılıp çıqtı. Şul uq Şähri Qazan gäzitendä Bötentatar ictimaği üzäge räise Räşit Yäğfärovnıñ älege qorıltay turında täesirläre basılıp çıqtı. Ul şulay uq qorıltayda Bötendönya tatar kongressına östämä 40 delegatnıñ saylanuın da, xäbär itä. Звезда Поволжья gäzitendä dä alternativ qorıltay xaqında yazmalar basılıp çıqtı. Döresräge Başqortostan Tatar ictimaği üzäkläreneñ tatar xalqına, III Bötendönya tatar kongressına, Başqortostan xalıqlarına möräcäğätläre dönya kürde. Şuşı qäğäzlärneñ bersendä, Böten dönya tatar kongressınıñ başqarma komitetına tänqıt süzläre äytelä. Anda xätta citäkçelekne alıştıru kiräklege kebek täqdimnär dä yañğıratılğan.
Bötentatar ictaği üzäge räise Räşit Yäğfärov ta Şähri Qazan gäziteneñ comğa sanında märtäbäle oyışmağa qarata üz fikeren belderä. «Tatar kongressı -- bezneke!» digän yazmasında ul Kongressnıñ Başqarma komitetı cibärgän töp xatası itep, tatar milli oyışmaları belän nıqlı bäyläneş urnaştıra almaw häm üze tözegän strukturalarnı, mäsälän, milli-mädäni möxtäriätlärne ğenä sanlawnı atıy. Ul şulay uq, qayber milli mädäni oıyşmalarda äzerlängän tatar xalqınıñ üseş konsepsiäseneñ Kongress tarafınnan qaralmawına da qanäğätsezlegen belderä.
Ä menä Miras jurnalında basılıp çıqqan yazmalar bötenläy başqa ruxta icat itelgän. Jurnalnıñ tışlığında Bötendönya tatar kongressınıñ bilge- räseme töşkän. Jurnal Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı räise İndus Tahirov belän ütkärelğän «Millätebezneñ kiläçägenä ömetem zur!» digän äñgämä belän açılıp kitä. Söyläşüne alıp barğan Äkräm Minhac Tatarstannıñ Berläşkän Millätlär Oyışması äğzäse bulu mömkinlege turında İndus Tahirovnıñ fikeren soraştıra. Ul bolay cawa birä:
«Min Rusiäneñ kiläçägen Britaniä Berläşmäse -- Britan illäreneñ duslığı räweşendä küzallıym. Aña bäysez däwlätlär dä, yarıym-bäysez däwlätlär dä häm kolonial cirlär dä kerä, läkin bergäläşep yäşilär, annan beräw dä kitärgä telämi, çönki anda yäşäw härber däwlätkä, härber regionğa faydalı. Rusiä öçen bu bigräk tä faydalı, çönki, Britaniädän ayırmalı bularaq, cirlär bötenese ber territoriädä -- Yevraziä cirlegendä. Şiklänmim, şundıy waqıt kiler häm Tatarstan şuşı Yevraziä kiñlegendä Rusiä belän bergä yäşi torğan däwlät bulır häm ägär dä aña qädär BMO isän qalsa, Tatarstan hiçşiksez anıñ äğzası bulaçaq.»
Jurnalda şulay uq “Tatar etnogenezı” digän säxifädä Damir İsxaqovnıñ «Başqortostanda millät yasaw «eksperimentı»» digän yazması, Räfiq Ämirxanovnıñ «Tatarlarnı «qazaqlaştıru» häm «başqortlaştıru»» digän yazması urın alğan. “Milli şiğriät” säxifäsendä Gäräy Räximneñ «Tatar keşese» digän baş astında şigırlär disbese basılğan. Küzätüebezne keräşen süze belän başlağanbız ikän, şuşı uq tema belän tämämlıq. Keräşen tatarı Grigoriy Radionovnıñ, ä ul uquçılarğa Gäräy Räxim bularaq tanış, «Bez -- tatarlar» digän şiğıre bar. Şunnan ber özek: Bez -- tatarlar: Bolğar tatarları, Seber tatarları, Noğay tatarları, Mişär tatarları, Keräşen tatarları, Tağın bik küp, bik küp tatarlar. Törle-törle isem yörtsäk tä bez, Törle-törle cirdä yäşäsäk tä, Tik ber genä tuğan telebez, Tik ber genä tuğan ilebez -- Tatarstan!
Matbuğat küzätuwen Bikä Timerova äzerläde