III Bötendönya tatar Kongressınnan soñ inde şaqtıy waqıt uzsa da, anıñ qaytawazı, äle dä bulsa matbuğat bitlärendä çağılış taba. Başta xäbärçelär, zur saqlıq kürsätep, berençe näticälär yasağan bulsa, xäzer inde törle säyäsi köçlärneñ, ayırım şäxeslärneñ fiker qarşılıqları şul däräcägä barıp citte ki, matbuğat bitlärendä mäğlümät suğışı başlandı, dip äytergä bula. Ber-bersen faş itülär, yala yağuda ğäyepläwlär, mäkerle plannar barlığın isbatlarğa tırışular -- Tatarstan, Başqortostan häm Federal' üzäk mäğlümät çaraları yärdämendä alıp barıla. Gäzitlärdäge bäxäslär kübesençä Bäläbäy tatar gimnaziäse, Nurmöxämmät Xösäyenov, Başqortostan tatarları, Tatarstannıñ yuğarı däräcädäge çinovnikları, Vladimir Putin häm Mortaza Räximov tiräsendä bardı.
Аргументы и Факты gäziteneñ «İkençe Çeçnya kemgä kiräk?» digän yazma bastıruı xaqında xäbär itkän idek. Anda başqort belän tatar arasın bozırğa teläwçelär barlığı, alarnıñ Başqortostanda Prezident bulırğa telägän säyäsi köçlär belän bäyle bulu mömkinlege xaqında farazlar äytelde. Ber Qazan jurnalistı şuşı yazmağa cawap birde. Ul Intertat.ru internet gäzitendä dönya kürde. Avtor yazmanıñ kereş öleşendä bolay di:
Mondıy ruxtağı mäqälälärgä gädättä iğtibar itmilär, ul şul xätle epotajlı häm nigezsez itep yazılğan. Läkin bu yulı süz Rusiä Prezidentınıñ tatar cämäğätçelege belän 30 avgustta bulğan oçraşuı turında bara. Uquçılarnıñ xaqlıqnı häm barı tik xaqlıqnı ğına belü xoquqı bar. Rusiä tarixında berençe tapqır Rusiä citäkçese, knäz, patşa, general' sekretarlardan başlap bügenge Prezidentlarğa qädär, san belän ikençe urında torğan millät wäkilläre belän oçraşqanı yuq ide. Häm bu küreşü Tatarstan häm Başqortostan Prezidentları, Rusiä xöqümäte wäkilläre, Prezident administratsiäse äğzäläre qatnaşlığında bik konstruktiv häm düstänä ruxta ütte. Rusiäneñ çäçäk atuı häm andağı xalıqlarnıñ tulıxoquqlığı — töp tema buldı. Şul fikerne oçraşuda qatnaşqan härkem yaqlap çıqtı. Bu, küräseñ, böten keşegä dä oşamağan.»
Bu yazmağa cawap Başqortostan yağınnan kilde. Respublikanıñ Başinform agentlığı älege mäqäläneñ avtorın, anda äytelgän qayber fikerlärne döres bulmawda ğäyeplärgä tırışa. Bu räsmi mäğlümät çarasınıñ xäbärçese Midxät Biktaşev Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ Prezident Vladimir Putin aldında çığış yasawın polittexnologlarnıñ provokatsiäse, dip atıy. Häm Başqortostanda tatarlar öçen niqädär eş eşlängänen sanap kitä. Tatar telendä belem birä torğan fälän-fälän mäktäp bar, küpme tatar tele uqıtuçısı äzerlänä, mäğlümät çaralarınıñ sanı, radio häm TVda tatarçağa niçä säğät birelä häm başqa şundıy sannar kiterelä:
Başqortostanda 16 teldä alıp barılğan milli belem birü -- Rusiädä unikal' äyber häm ğämäldä böten keşegä mäğlüm. Bu ğadi genä birelmi. Süz uñayınnan, Başqortostanda bulğan kebek tatar teatrların, Tatarstannan çittä başqa ber cirdä dä taba almassız. Rusiä subyektlarınıñ bik azı ğına şundıy näticälär kürsätä ala häm Tatarstan da, anda yäşäwçe xalıqlarğa qarata şundıy uq mönäsäbättä tora, dip ışanası kilä, dip yazdı Başinform agentlığı.
Tatarstan yağınnan da bu mäqälälärgä qarata cawap yañğıradı. Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa çığarılışında Tatar-inform agentlığı taratqan xäbär dönya kürde. Bu agentlıqnıñ Ufadağı xäbärçese bu xälgä «döreslekne äytergä cör’ät itkän delegatlarga qarşı Başqortostannıñ räsmi citäkçelege süzennän uzmağan kündäm delegatlar (yäğni, xäzerge zaman Şah Ğaliläre) törle gäyepläwlär taşlıy başladı», - digän bäyä birä. Başqa Tatarstan mäğlümät çaraları Başqortostan yağına tuplar atmadı. Ä kire yaqtan gäyepläwlär kilä tordı. Звезда Поволжья gäzite bu xaqta Başqortostan gäzitlärendä dönya kürgän barlıq çığışlarnı terkäp, üz bitlärendä qabat bastırıp çığardı.
Şul arada Mäskäwneñ Парламентская газета da bäxäskä quşılıp kitte. Viktor Sirık digän avtor Bäläbäygä barıp qaytuın söyli, tatar gimnaziäse citäkçese Nurmöxämmät Xösäyenov, Belebey başlığı Rif Ğäzizov belän oçraşuı turında yaza. Mäqälä obyektivlıqtan yıraq tora. Gazeta xäbärçese Nurmöxämmätneñ qulın qısqanda min ixlas tugel idem dip añlatuı, Bäläbäy başlığı Rif Ğäzizovnıñ Xösäyenov turında tübänsetep äytelgän süzlären kiterä, Başqortostan xökümätläreneñ nindi däräcädä tatar mänfäğätlären qayğırtularında ışandırırğa tırışa. Başinform agentlığı bu mäqälägä küzätü yasağan, ä Tatarstanda çığuçı Звезда Поволжья gäzite anı bastırıp çığardı.
Ä moña qädär Tatarstan yäşläre gäziteneñ şimbä sanında «Başqortostanda nilär bulıp yata?» digän säxifädä ike yazma dönya kürde. Berse -- V.Putinnıñ tatar cämäğätçelege belän oçraşuında Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ söylägän notığınıñ stenogramması. İkençese -- Zöläyxa Qidaşevanıñ mäqäläse. «Közgegä üpkälämä» digän yazmasında ul kilep tuğan xälgä analiz yasıy. Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ Qazanğa kilep çığış yasarğa xoquqlı buluın añlata. Şaqtıy külämle yazma şundıy süzlär belän tämamlana:
Başqortostanda tatarlar mäsäläsendä eşlär al da ğöl bulsa, Xösäyenov ta problema kütärmäs ide, kütärsä dä, anıñ süzläre kürşelärneñ citäkçe dairäsendä mondıy reaksiä uyatmas ide. Awızıñ çalış bulsa, közgegä üpkälämä, digän äytemne iskä töşerergä genä qaladır başqort duslarğa.
Şulay itep, Başqortostan mäğlümät çaralarınıñ kübesennän tuplar atılsa da, Tatarstanda alarğa cawap birüçelär siräk. Bälkem, küpmeder waqıt üzğaç bu xäl üzgärer. Tatarstan yäşläre bu tema belän daimi räweştä qızıqsınıp tora, bu gäzit häm Tatarstannıñ qayber räsmi matbağaları da awızğa su qabıp utırmas, dip ışanası kilä.
Xalıq sanın aluğa sanawlı könnär genä qalıp bara. III Bötendönya tatar kongressınıñ şiğäre itep saylap alınğan «Bülenmäs, berdäm tatar milläte bez», digän süzlär gäzit bitlärendä qabat kürenä başladı. Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa sanında şuşı şiğär, kompaniäneñ bilge räseme häm Ğomär Sattar-Mulilleneñ tatar buluğa bağışlanğan şiğıre dönya kürde.
Mädäni Comğa gäzitendä ğomüm milli temalar tikşerelä. Mäsälän, anda yazuçı Waxit Yunısnıñ «millätneñ yaraqlaşu ğädäte yäki tatar konformizmı», digän yazması basılıp çıqtı. Avtor tarix yulında millät kiçergän barlıq qayğı-xäsrätlärdä tatar konformizmı ğäyeple, dip sanıy. Şunda uq basılğan yazuçı Räzil Wälievneñ tanılğan süz ostası, cırçı häm kompozitor Almaz Xämzin belän äñgämäsendä dä millät teması kütärelä. Räzil Wäliev «kiläçäktä tatarnı milli ideya tiräsendä tuplap bulır diseñme?», digän soraw birä. Almaz Xämzin mondıy cawap qaytara:
Milli ideya digän töşençä bezneñ hämmäbezneñ dä qıblasına äwerelergä tieş. ...Bilgele, ägär ul ideyanı şärexläp här tatarğa östäl yäki ğämäl qitabı maqsatında taratsañ, tağın bezne Rusiäneñ berdämlegenä balta çabuçılar, dip ğäyeplärlär ide. Minemçä, bez xaqlı, dip Mäskäwgä yaw çabıp bulmıy. Bu aqıllılıq tügel. ...Bezgä sabır ğına yäki ücäträk ğämällär belän üz könebezne, tormışıbıznı, kiläçägebezne oyıştırırğa kiräk. Monıñ öçen milli kadrlar häm ziräk, üz xalqın yaratuçı citäkçelär kiräk. Menä tora bara, Almaz Xämzin äytkän ide diärsez.
Avtor şulay uq, cır sänğäte, estrada turında da fikerlären äytä. Şul uq temanı şul uq gäzittä Älmira Äxmädullina däwam itä. «Moqıtlar sänğäte yäki gäriplängän zäwıqnı kem imlär?» digän yazmasında ul tatarnıñ milli muzıka sänğäte ber urında taptana, dip äytä.
Bu häm başqa temalar niçek däwam iteler, kiläse atna matbuğatı kürsäter.
Bikä Timerova
Аргументы и Факты gäziteneñ «İkençe Çeçnya kemgä kiräk?» digän yazma bastıruı xaqında xäbär itkän idek. Anda başqort belän tatar arasın bozırğa teläwçelär barlığı, alarnıñ Başqortostanda Prezident bulırğa telägän säyäsi köçlär belän bäyle bulu mömkinlege xaqında farazlar äytelde. Ber Qazan jurnalistı şuşı yazmağa cawap birde. Ul Intertat.ru internet gäzitendä dönya kürde. Avtor yazmanıñ kereş öleşendä bolay di:
Mondıy ruxtağı mäqälälärgä gädättä iğtibar itmilär, ul şul xätle epotajlı häm nigezsez itep yazılğan. Läkin bu yulı süz Rusiä Prezidentınıñ tatar cämäğätçelege belän 30 avgustta bulğan oçraşuı turında bara. Uquçılarnıñ xaqlıqnı häm barı tik xaqlıqnı ğına belü xoquqı bar. Rusiä tarixında berençe tapqır Rusiä citäkçese, knäz, patşa, general' sekretarlardan başlap bügenge Prezidentlarğa qädär, san belän ikençe urında torğan millät wäkilläre belän oçraşqanı yuq ide. Häm bu küreşü Tatarstan häm Başqortostan Prezidentları, Rusiä xöqümäte wäkilläre, Prezident administratsiäse äğzäläre qatnaşlığında bik konstruktiv häm düstänä ruxta ütte. Rusiäneñ çäçäk atuı häm andağı xalıqlarnıñ tulıxoquqlığı — töp tema buldı. Şul fikerne oçraşuda qatnaşqan härkem yaqlap çıqtı. Bu, küräseñ, böten keşegä dä oşamağan.»
Bu yazmağa cawap Başqortostan yağınnan kilde. Respublikanıñ Başinform agentlığı älege mäqäläneñ avtorın, anda äytelgän qayber fikerlärne döres bulmawda ğäyeplärgä tırışa. Bu räsmi mäğlümät çarasınıñ xäbärçese Midxät Biktaşev Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ Prezident Vladimir Putin aldında çığış yasawın polittexnologlarnıñ provokatsiäse, dip atıy. Häm Başqortostanda tatarlar öçen niqädär eş eşlängänen sanap kitä. Tatar telendä belem birä torğan fälän-fälän mäktäp bar, küpme tatar tele uqıtuçısı äzerlänä, mäğlümät çaralarınıñ sanı, radio häm TVda tatarçağa niçä säğät birelä häm başqa şundıy sannar kiterelä:
Başqortostanda 16 teldä alıp barılğan milli belem birü -- Rusiädä unikal' äyber häm ğämäldä böten keşegä mäğlüm. Bu ğadi genä birelmi. Süz uñayınnan, Başqortostanda bulğan kebek tatar teatrların, Tatarstannan çittä başqa ber cirdä dä taba almassız. Rusiä subyektlarınıñ bik azı ğına şundıy näticälär kürsätä ala häm Tatarstan da, anda yäşäwçe xalıqlarğa qarata şundıy uq mönäsäbättä tora, dip ışanası kilä, dip yazdı Başinform agentlığı.
Tatarstan yağınnan da bu mäqälälärgä qarata cawap yañğıradı. Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa çığarılışında Tatar-inform agentlığı taratqan xäbär dönya kürde. Bu agentlıqnıñ Ufadağı xäbärçese bu xälgä «döreslekne äytergä cör’ät itkän delegatlarga qarşı Başqortostannıñ räsmi citäkçelege süzennän uzmağan kündäm delegatlar (yäğni, xäzerge zaman Şah Ğaliläre) törle gäyepläwlär taşlıy başladı», - digän bäyä birä. Başqa Tatarstan mäğlümät çaraları Başqortostan yağına tuplar atmadı. Ä kire yaqtan gäyepläwlär kilä tordı. Звезда Поволжья gäzite bu xaqta Başqortostan gäzitlärendä dönya kürgän barlıq çığışlarnı terkäp, üz bitlärendä qabat bastırıp çığardı.
Şul arada Mäskäwneñ Парламентская газета da bäxäskä quşılıp kitte. Viktor Sirık digän avtor Bäläbäygä barıp qaytuın söyli, tatar gimnaziäse citäkçese Nurmöxämmät Xösäyenov, Belebey başlığı Rif Ğäzizov belän oçraşuı turında yaza. Mäqälä obyektivlıqtan yıraq tora. Gazeta xäbärçese Nurmöxämmätneñ qulın qısqanda min ixlas tugel idem dip añlatuı, Bäläbäy başlığı Rif Ğäzizovnıñ Xösäyenov turında tübänsetep äytelgän süzlären kiterä, Başqortostan xökümätläreneñ nindi däräcädä tatar mänfäğätlären qayğırtularında ışandırırğa tırışa. Başinform agentlığı bu mäqälägä küzätü yasağan, ä Tatarstanda çığuçı Звезда Поволжья gäzite anı bastırıp çığardı.
Ä moña qädär Tatarstan yäşläre gäziteneñ şimbä sanında «Başqortostanda nilär bulıp yata?» digän säxifädä ike yazma dönya kürde. Berse -- V.Putinnıñ tatar cämäğätçelege belän oçraşuında Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ söylägän notığınıñ stenogramması. İkençese -- Zöläyxa Qidaşevanıñ mäqäläse. «Közgegä üpkälämä» digän yazmasında ul kilep tuğan xälgä analiz yasıy. Nurmöxämmät Xösäyenovnıñ Qazanğa kilep çığış yasarğa xoquqlı buluın añlata. Şaqtıy külämle yazma şundıy süzlär belän tämamlana:
Başqortostanda tatarlar mäsäläsendä eşlär al da ğöl bulsa, Xösäyenov ta problema kütärmäs ide, kütärsä dä, anıñ süzläre kürşelärneñ citäkçe dairäsendä mondıy reaksiä uyatmas ide. Awızıñ çalış bulsa, közgegä üpkälämä, digän äytemne iskä töşerergä genä qaladır başqort duslarğa.
Şulay itep, Başqortostan mäğlümät çaralarınıñ kübesennän tuplar atılsa da, Tatarstanda alarğa cawap birüçelär siräk. Bälkem, küpmeder waqıt üzğaç bu xäl üzgärer. Tatarstan yäşläre bu tema belän daimi räweştä qızıqsınıp tora, bu gäzit häm Tatarstannıñ qayber räsmi matbağaları da awızğa su qabıp utırmas, dip ışanası kilä.
Xalıq sanın aluğa sanawlı könnär genä qalıp bara. III Bötendönya tatar kongressınıñ şiğäre itep saylap alınğan «Bülenmäs, berdäm tatar milläte bez», digän süzlär gäzit bitlärendä qabat kürenä başladı. Watanım Tatarstan gäziteneñ comğa sanında şuşı şiğär, kompaniäneñ bilge räseme häm Ğomär Sattar-Mulilleneñ tatar buluğa bağışlanğan şiğıre dönya kürde.
Mädäni Comğa gäzitendä ğomüm milli temalar tikşerelä. Mäsälän, anda yazuçı Waxit Yunısnıñ «millätneñ yaraqlaşu ğädäte yäki tatar konformizmı», digän yazması basılıp çıqtı. Avtor tarix yulında millät kiçergän barlıq qayğı-xäsrätlärdä tatar konformizmı ğäyeple, dip sanıy. Şunda uq basılğan yazuçı Räzil Wälievneñ tanılğan süz ostası, cırçı häm kompozitor Almaz Xämzin belän äñgämäsendä dä millät teması kütärelä. Räzil Wäliev «kiläçäktä tatarnı milli ideya tiräsendä tuplap bulır diseñme?», digän soraw birä. Almaz Xämzin mondıy cawap qaytara:
Milli ideya digän töşençä bezneñ hämmäbezneñ dä qıblasına äwerelergä tieş. ...Bilgele, ägär ul ideyanı şärexläp här tatarğa östäl yäki ğämäl qitabı maqsatında taratsañ, tağın bezne Rusiäneñ berdämlegenä balta çabuçılar, dip ğäyeplärlär ide. Minemçä, bez xaqlı, dip Mäskäwgä yaw çabıp bulmıy. Bu aqıllılıq tügel. ...Bezgä sabır ğına yäki ücäträk ğämällär belän üz könebezne, tormışıbıznı, kiläçägebezne oyıştırırğa kiräk. Monıñ öçen milli kadrlar häm ziräk, üz xalqın yaratuçı citäkçelär kiräk. Menä tora bara, Almaz Xämzin äytkän ide diärsez.
Avtor şulay uq, cır sänğäte, estrada turında da fikerlären äytä. Şul uq temanı şul uq gäzittä Älmira Äxmädullina däwam itä. «Moqıtlar sänğäte yäki gäriplängän zäwıqnı kem imlär?» digän yazmasında ul tatarnıñ milli muzıka sänğäte ber urında taptana, dip äytä.
Bu häm başqa temalar niçek däwam iteler, kiläse atna matbuğatı kürsäter.
Bikä Timerova