Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Tufan Miñnullin: «Rusiä xökümäte barı tik urıslaştıru säyäsäten tizlätü öçen genä eşli. Mäskäwdä utıruçılar tatarnıñ kem ikänlegen, bergä bulğanda nindi köçkä iä ikänlegen bik yaxşı belä. Tuqayıbıznıñ mäğlüm “Käcä belän Sarıq” äkiätendäge Käcä kebek, Mäskäw qapçıqtan ber büre başın çığarıp kürsätä dä, monda şundıy unike baş bar, dip, bez bürelärne qurqıtmaqçı bula. Mäskäw uylawınça, bez, qurqıp, törlebez törle yaqqa qaçarğa tieş idek. Ämmä, Xodaynıñ birgänenä şöker, kiresençä kilep çıqtı. Mäskäwneñ tarqatu ideäse bezgä berläşergä yärdäm itte.» / Mädäni comğa/

Ölkännär köne, mäğärif xezmätkärläre bäyräme, Tatarstan Däwlät Sovetınıñ ünöçençe plenar sessiäse, Qazan şähär Sovetınıñ unikençe sessiäse turındağı yazmalar bu atna basmalarınıñ töp temaları bulıp tordı. Ğomer buyı eşläp, layıqlı yalğa çıqqan äbi-babaylar, abıy-apalarnı xörmätläw, alarğa matur häm cılı süzlär äytü, respublika citäkçelegeneñ qotlawları barlıq gazetalarda da dönya kürde. Bu çaralardan tış xalıq sanın isäpkä alu xaqında yazılğan sallı-sallı yazmalar härdaim basılıp tordı. Mädäni comğa gäcitendä dönya kürgän Tufan Miñnullinnıñ “Tatarnı saqlaw – tatarnıñ üz burıçı” digän yazmasında xalıq sanın aluğa säyäsi tösmer birelü xaqında bäyän itelä:

Rusiä xökümäte barı tik urıslaştıru säyäsäten tizlätü öçen genä eşli. Mäskäwdä utıruçılar tatarnıñ kem ikänlegen, bergä bulğanda nindi köçkä iä ikänlegen bik yaxşı belä. Tuqayıbıznıñ mäğlüm “Käcä belän Sarıq” äkiätendäge Käcä kebek, Mäskäw qapçıqtan ber büre başın çığarıp kürsätä dä, monda şundıy unike baş bar, dip, bez bürelärne qurqıtmaqçı bula. Mäskäw uylawınça, bez, qurqıp, törlebez törle yaqqa qaçarğa tieş idek. Ämmä, Xodaynıñ birgänenä şöker, kiresençä kilep çıqtı. Mäskäwneñ tarqatu ideäse bezgä berläşergä yärdäm itte.

Küptän tügel ul Ğaliäskär Kamal teatrı artistları belän Finlandiädä dä bulğan ide. Anda yäşäwçe millättäşlär belän oçraşqaç ul küp şiklänülärdän arınuın äytä. “Anda-monda taypılıp, abınıp-sörtenep alsaq ta, bez berdäm xalıq. Teatr quyğan spektakl'ne qararğa böten Finlyandiädän tatarlar cıyıldı. Kürşe Estoniädän dä kilgännär ide. Sigez yäştän siksän yäşkä xätle tatarnıñ zur teatr zalın tutırıp utıruın kürü ğayät tä küñelle buldı”,- di Tufan Miñnullin

Mädäni comğa gäciteneñ şuşı uq sanında Gennadiy Makarovnıñ “Kürmämeşkä salışu kümäklekkä iltmäs” digän yazmasında keräşennärneñ möselmannarğa qarata üpkäse açıqtan-açıq çağılğan:

Möselman cämğıäteneñ xristianlıq faktorın isäpkä almasqa tırışuı, ğasırlar buyınça däwam itä. Ükeneç ki, älege tanımaw bügenge däwer wäzğıätendä şul uq kisken xälendä saqlana. Mondıy xäl keräşennärneñ sovet däwerendä tatar milläte qısalarına kerep, äle urnaşıp ta betmägän kileş, alarnı qısırıqlap çığaruğa yul aça tügelme?

Gennadiy Makarov millätneñ aldağı köndä yäşäw köçe awılda tügel, şähärdä ikänen assızıqlap, keräşennärneñ şähärdä yäşäw modelen buldırırğa täqdim itä. Monıñ öçen respublikabıznıñ törle şähärlärendä keräşen gimnaziälären, mädäni üzäklären, çirkäwlären oyıştırırğa kiräk, di ul.

Şul uq gäcittä “Pasport “başqort” disä dä, ruxım – çın tatarnıqı” digän yazmada Nuriä Säyär Başqortostan citäkçelegeneñ, elek Perm ölkäse Barda rayonına bernindi iğtibar birmägänlegen äytä. Soñğı yıllarda bu iğtibarnıñ köçäyep kitüe barısına da açıq sizelgän. Xättä başqort yeget-qızlarına urın bulmağan köe, Başqortostanda Barda rayonı uquçıların konkurssız yuğarı uqu yortlarına xätle qabul itüläre bäyän itä. Xalıq sanın isäpkä alğaç qına Bardalılarnı ul uqu yortlarınnan quıp çığarmaslar dip kenä ömetlänäse qala.

Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı oyıştırğan konsert truppası älege respublikada bulıp qaytuı xaqında inde xäbär itkän idek. Anda säfär qıluçılar Dürtöyle rayonına kilep töşkännär. Xaqimiät başlığı urınbasarı qunaqlardan berençe eş itep Ufada raslanğan konsert marşrutın täläp itkän. Aptırağan artistlar Dürtöylegä terälep torğan İvanaevo isemle tatar awılına barıp qararğa bulğannar. Kolxoz häm awıl sovetı räisläre «Bezgä ber konsert gruppasın da kertmäskä quştılar»,- dip alarnı kire borğan. Monıñ işe säyer xällär bütän cirle türälär belän dä qabatlanğan. Ber cirdä dä konsert quya almıy aptırağan artistlarğa, nihayät, isemnären atamasqa sorağan keşelär barısın da añlatqannar: baqsañ tatarstanlılarnı Başqortostan cirlärenä kertmäskä digän ämer aldan uq birelgän häm östän töşkän ikän»,- dip yaza Tatarstan yäşläre gäcite.

Tatarlarnı başqortlaştıru eşenä nıqlap kereşkän Başqortostan citäkçelege üz ğämällären aqlaw yözennän möräcäğät artınnan möräcäğät oyıştıruın däwam itä. Bu atnada Tatarstannıñ qayber basmalarında «Başqortostan xalqı zıyalıları wäkilläre» isemennän Mintimer Şäymievkä yullanğan häm tä'sir köçen arttıru äçen abruylı tatar isemnäre qul quyğan möräcäğäte basıldı.

Bu atnada uzğan şähär sovetı sessiäse Qazan şähärendä yäşäwçe xalıqlarnıñ tellären saqlaw, öyränü häm üsterü buyınça çaralarnı tikşerde. Bu uñaydan başqalabızda 1998-2002 yıllarğa programma da qabul itelgän ide. Anıñ ğamäldä bulu waqıtı töğallänep kilä. Tağın şunısı da bar, bıyıl «Tatarstan xalıqlarınıñ telläre turında» zakon qabul itelügä un yıl tuldı. Başqalabızda bu zakonnıñ niçek ütälüenä deputatlar sessiädä bäya birergä tırışqan. Şähri Qazan gäcite yazğança, sessiädä tatar teleneñ däwlät tele bularaq statusın kütärü buyınça eş tiyışle däräcädä tügellege bilgelängän. Reklamalar, belderülär ğadättä rus telendä genä yazıla. Cämäğät transportında passajirlarğa mäğlümatlarnı ike däwlät telendä birü tübän däräcädä. Razil Wäliyıw äytkänçä, Qazannıñ yöze milli yakqa aqrın üzgärä. Mäsälän Kreml' häm Bawman uramnarındağı yal häm tuqlanu predpriätelärendä tatar muzıykası bätenläy yañğıramıy. Elemtä ministrlığı telegrammalarnı tatar telendä tapşırmıy. Mäktäp kitapxanälärendä 100 balağa äç kenä kitap turı kilä.

Sessiä 2003-2007 yıllarğa Qazan şähärendä yäşäwçe xalıqlarnıñ tellären saqlaw, öyränü häm üsterü programmasın raslağan. Tatar telenä kilgändä Şähri Qazan gäcitendä Yäğfär Garipov «Tuğan ilem-Tuğan telem» digän yazmasında bolay dip yaza:

Şäxesneñ ana telenä xoquqı, turısın äytergä kiräk, süzdä genä qala. Küräseñ, anı burıç däräcäsenä kütärü zarur. Bilgele, şuşındıy qatlawlı şartlarda, maqsatçan ruslaştıyruğa qarşı kilep, tatar bulıp qalu ciñel tügel. Çönki tatarlıqtan waz kiçterergä teläwçelär adım sayın oçrap tora. Xätta Mäskäwneñ «Nauka» näşriätında 2001 yılda basılğan «Tatarı» digän kitapnıñ 544нче bitendä dä: «Keşe ber ük waqıtta üzen Rossiä häm Tatarstan grajdannarı, qatnaş niqaxlarda rus häm tatar itep toyarğa mämkin dielä. Şäxesneñ üzbilgelänüenä menä nindi xatär kürsätmä birelä.

Bu könnärdä Miras, Qazan utları, İdel jurnallarınıñ tuğızınçı, Tatarstan jurnalı urıs telendä näşer itelüçe unınçı sanı dönya kürde. Miras jurnalınıñ «Tatar etnogenezı» digän säxifädä Mansur Xäsänovnıñ «Tatar milläteneñ berdämlege», Nail Wälinıñ «Tatar milläten berläşterü faktorı bularaq ädäbiät», Miñnäxmät Säxäpovnıñ «Ğayaz İsxaqinıñ tatar milläten berläşterü xezmät itkän «berdäm ağım» teoriäse, Färit Yosıpov «Başqortostanda häm Ural töbäklärendä yäşäwçe tatarlarnıñ tarixı häm söyläşläre» häm başqa sallı fänni mäqälälärne uqırğa mömkin.

Tatarstan jurnalınıñ unınçı sanı isä Tatarstan Respublikası yañalıqları belän genä çiklänmi. Törle töbäklärdä ğomer itüçe millättäşlärebez yazmaların da bastırıp, alarnıñ fikerläre belän xalıqnı tanıştırıp tora. Bu sanda Tatarstan Respublikasınıñ Tübän Novgorod ölkäsendäge säwdä-iqtisad wäkile Wil İbrahimov Rusiädäge federativ mönäsäbätlärgä bäya birä. Ul Rusiä xäzerge waqıtta totrıqsız federalizm şartlarında yäşi dip yaza. Anıñ fikerençä, federativ mönäsäbätlär tözegändä etnik faktornı sanğa suqmaw bik xatär närsä. Rusiäneñ berdäm däwlät bulıp yäşäweneñ nigeze – xalıqlar häm territoriälärneñ berdämlegendä di ul. “Yäşäwgä öndägän kongress” isemle mäqälädä Bötendönya tatar kongressına bäya birelä. Niäz Äxmädullin häm Arslan Söläymanov tatar, tatar dönyası probleması Tatarstan häm küpsanlı tatar diasporası çiklärennän yıraqqa çıqtı, digän fikergä kilälär, älege forumnıñ tatar xalqı yazmışı öçen ähämiäte turında uylanalar. Tatarstan Respublikası premier-ministr urınbasarı Zilä Wälieva belän oyıştırılğan intervyuda kongressqa näticä yasalğan. Başqarma komitet belän Rusiä tatarlarınıñ milli-mädäni moxtäriäteneñ kiläçäkkä eşläre küzallanğan. Şulay uq älege sanda yaña saylanğan Bötendönya tatar kongressı Başqarma komitetı räise Rinat Zakirovnıñ tormış yulı belän dä tanışırğa mömkin.

Kongress digännän, ütkän şimbädä Rossiä Fännär akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutı direktorı Valeriy Tişkovnıñ bu cıyında bulmağan köe, Zvezda Povolj'ya gäcitendä anı xurlap çığuı xaqında söylägän idek inde. Bu atnada şul uq gäcittä, älege yazmağa qaytawaz bularaq, Damir İsxaqownıñ sallı mäqäläse basılıp çıqtı. Valeri Tişkovnıñ mäqäläne cıyında bulmıyça yazuı açıqtan-açıq sizelä. Ul üz yazmasında, Aydar Xälimne Putin belän oçraşuğa tartıp çığaru närsägä kiräk ide, digän soraw quya. Baqsañ, Aydar Xälim anda bötenläy qatnaşmağan ikän. «Valeriy Tişkovnıñ citkerep tıruçıları küräseñ eşläp citkermägännär, alar tağın yalğan mäğlümät birgän», dip yaza Damir İsxakov.

Älege mäqäläda institut direktorınıñ tatarlarğa pıçraq taşlağan tağın şaqtıy ğına fikerlärenä, Damir äfände sallı argumentların kiterä. Kongressnıñ ähämiätlelegen bilgeläw öçen Valeriy Tişkovnıñ aqılı citep betmäwen, üpkäneñ zur buluın assızıqlıy ul. Qızğanıç Zvezda Povolj'ya gäcitennän tış Başqortostandağı millättäşlärebez xäle, andağı häm başqa töbäklärdäge milli mäsälälär xaqında respublika gäcitläre bötenläy basmıy diärlek. Küptän tügel Argumentı i faktı gäcitendä çıqqan «Kemgä ikençe Çeçnya kiräk?» dip tatarlarnı tänqitläp yazğan mäqälägä dä jurnalistlar tarafınnan bernindi mönäsäbät kürsätelmäde. Şaqtıy waqıt uzğaç qına şul uq Zvezda Povolj'ya gäcitendä älege yazmağa Rimzil Wälineñ «Saq bulığız: yalğan» digän sallı cawabı basıldı.

Bu atnada Ufada uzğan tolerantlıq häm massaküläm mäğlümät çaralarına bağışlanğan konferensiä xaqında da Tatarstan matbuğatı bernärsä yazmadı häm äytergä kiräk, Tatarstannan anda qatnaşuçı jurnalist ta bulmadı.

Matbuğat küzätüen Azatlıq öçen Landış Xarrasova äzerläde
XS
SM
MD
LG