Sorawlarnı häm millätlär isemlegen kem tözüen beläsezder. Fännär Akademiäseneñ etnologiä häm antropologiä institutı, anıñ citäkçese Valeriy Tişkov qulı belän eşlängän ul. Küptän tügel Ufağa barıp, Mortaza Räximov belän oçraşqan, Yañawılğa antropologlar cibärgän Valeriy Tişkov şul bula inde.
Yañaraq qına statistik organnarğa kilep töşkän millätlär isemlege turında tarix fännäre doktorı Damir İsxakov belän Azatlıq radiosınıñ Qazan bürosında düşämbe könne söyläştek:
Rimzil Wäli. Rusiädä niçä millät bar? Alarniñ niçäse xalıq sanın alğanda isäpkä alınır?
Damir İsxakov. Niçä millät barlıqın berkem dä belmi. Ber 200 töp millät bar digän mäğlümät bar, elekke belän çağıştırğanda 34-35-kä artığraq bulıp çığa. Läkin 2 sentäbrdä raslanğan ber qäğäz kilep kerde qulıbızğa. Anda 800-dän artiıq etnik isem kertelgän. Ä töp xalıqlarnı alsaq, alar 50-dän artmas, dip uylım.
R.W. Ä tatarlar şuşı 50-gä kergänme?
D.İ. Älegä tatarlar bar. Älege isemlektä anıñ urını da bilgelängän. Urıslarğa, mäsälän, 2 sanı birelgän, tatarlarğa – 3, läkin biredä 1-nçe urında bötenrusia xalqı digän täşençä toraçaq. Bu isemlektä bik küp säyerleklär bar. Anda, mäsälän, keräşennär 3 tapqır telgä alına: kryaşenı, kryaşentsı, kreçşennıye. Mäğlümätlärne gomümiläştergändä kräşen tatarı digän mäğlümätne qaya quyarğa belmäyäçäklär. Çönki andıy törkem isemlektä yuq. İkençe säyerlek – tatar telle tiptärlär bar, başqort telle tiptärlär bar. Soñğıların başqortlar isemlegenä kertergä dip sannarın yaqınaytıp quyğannar inde. Tatar telle başqortlar anda bötenläy yuq. Aldağı xalıq sanın alğanda andıy törkem bar ide.
R.W. Başqortostannıñ Könbatışındağı xalıqlarnı sezneñ, etnolog bularaq, kürgänegez bardır? Alar üzlären kem dip sanıy soñ?
D.İ. Minem anda şaqtıy eşlägänem buldı. Anda başqort belän tatarnı berniçek tä ayırıp bulmıy. Çönki çik ğailä eçennän ütä. 1920-nçe yıllarda bulğan, sızıq aşa yazılğan tatar-başqort törkeme bulğan. Bu tatar belän könçığış başqortı arasındağı törkem, ämmä ul mädäniäte häm tele yağınnan tatarğa yaqınrak tora.
R.W. Şuşı 800 millät iseme kergän däftärdä tatarnı ber etnik törkem itep kürsätü mömkinlege barmı?
D.İ. Andıy mömkinlek bar monda. Küpçelek etnik törkemnärne, näticä yasağan waqıtta, tatar digän isem astında tuplaw qaralğan. Ämmä, seber tatarları -- ayırım kürsäteläçäk. Alar bötenläy taralıp betärgä mömkin, çönki bu törkem tağın berniçä öleşkä bülengän. Alar ber seber tatarı itep bergä tuplanıp cıyıla alırlarmı? Alarnı kem üsterer? Millät bularaq kem saqlar?
Tarix fännäre doktorı Damir İsxakovnıñ fikerläre şundıy. Añlaşıla, bu xalıq sanın alu tämamlanğaç ta, millätlär turındağı bäxäslär kimemäs, kiresençä, tağın da qızıp kitär.
Azatlıq radiosı öçen Qazannan Rimzil Wäli
Yañaraq qına statistik organnarğa kilep töşkän millätlär isemlege turında tarix fännäre doktorı Damir İsxakov belän Azatlıq radiosınıñ Qazan bürosında düşämbe könne söyläştek:
Rimzil Wäli. Rusiädä niçä millät bar? Alarniñ niçäse xalıq sanın alğanda isäpkä alınır?
Damir İsxakov. Niçä millät barlıqın berkem dä belmi. Ber 200 töp millät bar digän mäğlümät bar, elekke belän çağıştırğanda 34-35-kä artığraq bulıp çığa. Läkin 2 sentäbrdä raslanğan ber qäğäz kilep kerde qulıbızğa. Anda 800-dän artiıq etnik isem kertelgän. Ä töp xalıqlarnı alsaq, alar 50-dän artmas, dip uylım.
R.W. Ä tatarlar şuşı 50-gä kergänme?
D.İ. Älegä tatarlar bar. Älege isemlektä anıñ urını da bilgelängän. Urıslarğa, mäsälän, 2 sanı birelgän, tatarlarğa – 3, läkin biredä 1-nçe urında bötenrusia xalqı digän täşençä toraçaq. Bu isemlektä bik küp säyerleklär bar. Anda, mäsälän, keräşennär 3 tapqır telgä alına: kryaşenı, kryaşentsı, kreçşennıye. Mäğlümätlärne gomümiläştergändä kräşen tatarı digän mäğlümätne qaya quyarğa belmäyäçäklär. Çönki andıy törkem isemlektä yuq. İkençe säyerlek – tatar telle tiptärlär bar, başqort telle tiptärlär bar. Soñğıların başqortlar isemlegenä kertergä dip sannarın yaqınaytıp quyğannar inde. Tatar telle başqortlar anda bötenläy yuq. Aldağı xalıq sanın alğanda andıy törkem bar ide.
R.W. Başqortostannıñ Könbatışındağı xalıqlarnı sezneñ, etnolog bularaq, kürgänegez bardır? Alar üzlären kem dip sanıy soñ?
D.İ. Minem anda şaqtıy eşlägänem buldı. Anda başqort belän tatarnı berniçek tä ayırıp bulmıy. Çönki çik ğailä eçennän ütä. 1920-nçe yıllarda bulğan, sızıq aşa yazılğan tatar-başqort törkeme bulğan. Bu tatar belän könçığış başqortı arasındağı törkem, ämmä ul mädäniäte häm tele yağınnan tatarğa yaqınrak tora.
R.W. Şuşı 800 millät iseme kergän däftärdä tatarnı ber etnik törkem itep kürsätü mömkinlege barmı?
D.İ. Andıy mömkinlek bar monda. Küpçelek etnik törkemnärne, näticä yasağan waqıtta, tatar digän isem astında tuplaw qaralğan. Ämmä, seber tatarları -- ayırım kürsäteläçäk. Alar bötenläy taralıp betärgä mömkin, çönki bu törkem tağın berniçä öleşkä bülengän. Alar ber seber tatarı itep bergä tuplanıp cıyıla alırlarmı? Alarnı kem üsterer? Millät bularaq kem saqlar?
Tarix fännäre doktorı Damir İsxakovnıñ fikerläre şundıy. Añlaşıla, bu xalıq sanın alu tämamlanğaç ta, millätlär turındağı bäxäslär kimemäs, kiresençä, tağın da qızıp kitär.
Azatlıq radiosı öçen Qazannan Rimzil Wäli