Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Ğafur Qayumov: «Ä sez, sänğät ähelläre? Nigä yäşibez dip uylıysız inde bu fani dönyada?! Ber ike köygä salınğan şiğer yazıp, lıqınğançı araqı çömerep, gäyeple “yawız urısnı” sügärgäme? Ay-hay, urısnı ğına ğäyepläp qotılıp bulır mikän?..Tössez estrada, sayığıp barğan şigriät, nadanlıq, matdi baylıq artınnan quu — bolar barısı da, milläte öçen ärnegän keşe öçen can öşetkeç küreneşlär.» /Şähri Qazan/

Tatarstan konstitutsiäsenä un yıl tuldı. Tatarstanda konstitutsiä köne belän qotlawçılarğa, sez 1992 yılğı töp qanunnımı, ällä yañasın küz aldına totasızmı digän soraw quyalar. Watanım Tatarstan gäziteneñ bäyrämçä bizälgän 6 noyäber sanında 1992 yılğı töp qanun häm anda kertelgän mätdälär küz uñında totıla. Küpçelek gäzitlärdä basılğan Mintimer Şäymievnıñ Tatarstan respublikası köne uñayınnan yasalğan möräcäğätendä dä, möstäqıllek iğlan itkän yıllarnıñ ruxın üz eçenä alğan 1992 yılğı konstitutsiäneñ ähämiäte bilgelänä.

Şunıñ belän bergä matbuğatta respublikanıñ töp qanunı turında bilgele säyäsätçelärneñ fiker alışuları, tarixi parlament utırışında qatnaşqan jurnalistlarnıñ istälekläre, konstitutsiä närsä birde digän sorawğa ğadi keşelärneñ cawapları basılıp kilde.

Watanım Tatarstan gäzitendä, mäsälän, Tatarstannıñ töp qanunına un yıl tulu uñayınnan Prezidentnıñ säyäsi kiñäşçese Rafael Xäkim belän äñgämä urnaştırılğan. «Töp zakon — töp yünäleş» digän mäqälädä Rafael Xäkimnän soñğı un yılğa näticä yasawnı ütenälär. «Ul üzeneñ wazıyfasın ütäde. Suverenitetnıñ tulı mäğnäse Konstitutsiädä açıldı häm bıyıl april ayında qabul itelgän töp qanun 1992 yılğı konstitutsiäneñ däwamı bulıp tora», digän fikerdä tora ul.

Rafael Xäkim Tatarstannıñ üz qanunı bulırğa tieşlegen yaqlasa da, respublika qanunnarın Rusiänekenä täñgälläşterügä dä alay uq qarşı tügel:

Monda min şunı äyter idem: Rossiäneñ qayber zakonnarı bik naçar da tügel. Anıñ iqtisad ölkäsendäge qanunnarı qaywaqıt beznekenä qarağanda yaxşıraq. Döresen äytkändä, min, ğomumän, Yevropa qanunnarına küçär idem. ...Bügenge köndä inde bazar iqtisadına küçtek, federativ däwlätkä äylänep barabız — şulay bulğaç, alardan ğına küçerep alırğa da, rusçağa tärcemä itärgä. Yevropa qanunnarında keşe xoquqları bik nıq yaqlana. Anda federativ däwlät bulmasa da, pasportnı nindi teldä teliseñ — şul teldä alasıñ. Ä Rossiädä ul yuq. Rossiä xalıqlar belän isäpläşergä öyränmägän.

Tatarstan konstitutsiäseneñ kiläçäge xaqındağı sorawğa, ul “yaña qabul itelgän töp qanun şul kileş saqlanırğa tieş, häm üz mädäniäte, tele, üz däwlät oyışmalarınnan başqa xalıq yäşi almıy”, digän cawap qaytara.

Şähri Qazan gäzite dä älege istälekle könne iğtibardan çittä qaldıra almadı. Bu basma «Ğasırlarğa tiñ un yıl» dip isemlängän külämle mäqälä urnaştırdı. Gäzit un yıl elek bastırıp çığarğan yazmalardan özeklär belän tanıştırdı. Anda şulay uq gäzitneñ ul yıllardağı parlament xäbärçese Äğzäm Fäyzraxmanov üz istälekläre belän büleşte. «Konstitutsiä qabul itelü awır köräşlärdä yuğaltqan däwlätçelegebezne yañadan torğızü yünäleşendä yasalğan adımnarıbıznıñ iñ möhimnärneñ berse buldı», dip uylıy Äğzam Fäyzraxmanov.

Gäzittä basılğan 1992 yılğı mäqälälärdän, äñgämä, çığışlardan özeklär ayıruça iğtibarnı cälep itä. Mäsälän anda Mintimer Şäymievnıñ 1992 yılda, Konstitutsiä qabul itelgän könne yasağan çığışı dönya kürgän. Aña bügenge kön küzlegennän qaraw, qızıqlı näticälär yasawğa etärä. Tatarstan Prezidentınıñ respublikanıñ Yuğarı Sovetınıñ tarixi sessiäsendä yasağan çığışınnan ber özek:

Bügen qabul itelgän Konstitutsiä — tarixıbızda cömhüriätebez mänfäğätlären çağıldırğan berençe Konstitutsiä. Ul kemneñder kürsätmäse buyınça eşlänmäde, ä deklaratsiädä häm 1992 yılnıñ 21 martında referendumda çağılış tapqan xalıq ixtiarınnan kilep çıqtı. Konstitutsiä proektı bezdä genä tügel, bälki çit il yuristları arasında da tulı qimmätle ekspertiza ütte. Ul üz eçenä deputatlarnıñ, ğalimnärneñ, kiñ cämäğätçelekneñ konstruktiv täqdimnären aldı, anda xalıqara täcribä häm däwlät tözeleşeneñ soñğı yıllardağı praktikası isäpkä alındı. Minem qaraşımça, iñ möhime şul: ul respubliqa xalqı tarafınnan tikşerelde. Aşığuçanlıq kürsätüdä yäki uylap citkerelmägän adımnar yasawda bezne ber kemdä şeltäli almas. Tormış üze şundıy çaralar qabul itüne taläp itte.

Şuşı uq bittä Däwlät Şurasınıñ qanunnar eşläw, zakonçalıq, reglament häm deputat etikası daimi kommisiäse räise Midxät Qormanov belän äñgämä dä urnaştırılğan. Ul anda yaña qabul itelgän Konstitutsiäbezgä Strasburgta Venetsiä kommisiäse tarafınnan bäysez ekspertiza yasaluı xaqında xäbär itä. İğtibar itsägez, 1992 yılğı töp qanun da xalıqara xoquqqa turı kilü-kilmäw mäsäläsendä tikşerelgän ide. Ämma bu anı üzgärtüdän qotqara almadı.

Восточный экспресс gäzitendä çığış yasağan Äzäl Kärimov ta şuşı uq fikerne äytä. Qazan universitetınıñ däwlät xoquqı kafedrası uqıtuçısı Äzäl äfände 1992 yılda respubikanıñ töp qanunın tözüdä qatnaşqan bulğan. Anda ul 1992 yılğı töp qanunnı üzgärtü — zur xata dip atıy. Elekkese yaxşıraq ide di.

Казанские ведомости gäzite bäyräm aldınnan xalıqtan soraştıru ütkärde. Anda «Tatarstanğa üzeneñ töp qanunı kiräkme?»- digän soraw quyılğan ide. Cawap birüçelär — ğadi Qazan keşeläre. Alarnıñ fikerläre ber-bersennän ayırılsa da, küpçelege respublikada töp qanun bulırğa tieş digän fikerdä tora. Tiskäre cawap birüçelär — Tatarstannıñ Rusiä subyektı buluına häm Rusiä qanunı belän yäşäw tieşlegenä basım yasadı.

Mädäni comğa gäziteneñ yaña sanında Rusiäneñ Däwlät Dumasında qarala torğan qanunğa mönäsäbät belderelgän. Mäsälän, «negrlar bezdän nik könläşä?» digän yazmada Näsim Aqmal bolay dip yaza:

İşetep beläm: Amerika qaratänleläre bezdän bik nıq könläşä. Berençedän, alarda bezdäge kebek qışlar yuq. Qış bulmağaç, dimäk qar yuq, şawlap-görläp kilgän yazlar da yuq. Amerika qaratänleläre bezdän şuña könläşä. Ğomumän, alarda, imeş, et eçägese digän çüp üläne yuq. Amerika qaratänleläre bezdän şuña könläşä... Süzemne uyınğa boruım yuqqa ğına tügel. Çınlıqta här keşe üzgäreşlär kötep yäşi. 23 üktäberdä başlanğan xällärdän soñ, änä, Rusiä Däwlät Dumasında inde ildäge süz irege mäsäläsen dä üzgärtergä telilär. Ä menä Amerikada 11 sentäber xällärennän soñ da süz iregenä üzgäreş kertelmäde. Amerika qaratänleläre mondıy üzgäreşlärdän kölä...

Şul uq gäzittä basılıp çıqqan «Bezne urınsızğa yamanlıylar» digän mäqälädä tatar jurnalistlarınıñ ildä barğan üzgäreşlärne añlata belü-belmäwe tikşerelä. Yazmanıñ avtorı, bezneñ daimi tıñlawçıbız Rafıq Şäräfiev Azatlıq radiosında, matbuğat küzätüendä yañğırağan fikerlärgä riza bulmıyça, qulına qaläm alıp, mäqälä icat itkän. Xäbärçebez Landış Xarrasova matbuğat küzätüläreneñ bersendä Valeriy Tişkovnıñ mäğlüm mäqäläsenä tatar gäzitlärendä cawap birelmäde, dip bilgeläp ütkän bulğan. Baltaçta yäşäwçe pensiädäge jurnalist Rafıq Şäräfiev gäzit xäbärçeläreneñ äzerleksezlege turındağı gäyepläw belän kileşä almıyça, ni säbäple tatar gäzitläreneñ Tişkovnıñ mısqıllı mäqäläsenä cawap birmäwlären üzençä añlatıp qarıy.

Berençedän, nizağ tudırırlıq mäqälä qaysı gäzittä basılğan, cawap yazmalarnıñ da başlıça, şunda çığuı mäslixät, di avtor. Mäslixät kenä tügel, bu Rusiä qanunında näq şulay yazılğan da. Xäbärçebez Landış Xarrasova bu oçraqta tatar jurnalistlarınıñ üz telendä, xalıqqa xezmät itkän gäzitlärendä Valeriy Tişkovnıñ III Bötendönya tatar Kongressı turındağı yazmasına mönäsäbät beldermäwen küz aldında tota. Bu fikerne Räfıyq Şäräfiev ta añlağan, läkin bu xaqta yazmawnı ul sälätle avtorlarnıñ Kongressnı oyıştıruda häm äzerläwdä qatnaşa almawı belän añlata.

Niçek kenä belmasın, tatar matbuğatına añlatu, uylanu, analiz citmi diğän fakt belän Rafıyq Şäräfiev kileşä. Anıñ yazmasınnan ber özek:

Bez äle Tatarstannıñ şul qädär awır yawlanğan suverenlıq ürennän ni öçen kire töşep, üz Konstitütsiäsen nilektän şulay üzgärtüen dä xaqimiättägelär añlağan qädär añlap citmädek, çönki monı açıq töşenderüçe yuq bezgä. Tatarstan möstäqıllege öçen can tartışqanda ğına tatar matbuğatı belän anıñ xucası —xaqime ber urtaq qaraşta idelär, näq şuşılay dustanä añlaşıp yäşäw, urtaq maqsat ul çaqta küpmeder ciñügä kiterde. Bügen isä tatar matbuğatı wäkilläreneñ baytağı aptırap, yul yuğaltıp qalğan xäldä, alar ütken, köräşçe publitsistikadan kittelär.

Bu süzlärne icat itkän jurnalist, zamannıñ aldawı häm miñgeräytkeç suğulardan soñ tatar matbuğat wäkilläre här törle Tişkovlarğa töple cawap birerlek köç häm üzenä ışanıç tuplap citkermäsälär dä, gäcäp tügel, diğän fikerdä tora.

Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında yazuçı avtorlarnıñ, ä bu oçraqta yazuçı-dramaturglarnıñ icat itü mömkinlekläre, eş şartları turında Ğafur Qayumovnıñ açı telle ber mäqäläse dönya kürde. «Ä sez, sänğät ähelläre? Nigä yäşibez dip uylıysız inde bu fani dönyada?! Ber ike köygä salınğan şiğer yazıp, lıqınğançı araqı çömerep, gäyeple «yawız urısnı» sügärgäme? Ay-hay, urısnı ğına gäyepläp qotılıp bulır mikän? » - digän süzlär belän başlanıp kitä älege mäqälä.

Tössez estrada, sayığıp barğan şigriät, nadanlıq, matdi baylıq artınnan quu — bolar barısı da, milläte öçen ärnegän keşe öçen can öşetkeç küreneşlär dip yaza Ğafur Qayumov. Avtornıñ bu mäqäläse tatar baylarına adresslangan. Ul alarnı saran häm üz mänfäğätlären genä qayğırtuçılar dip atıy. Yuğarı zäwıqlı sänğät kiräklege turındağı fikerlären ul menä şulay isbatlıy:

Teatr sänğäte (tatarnıqı ğına tügel) tiränten üzgäreşlär täläp itä. Xättä anı nindider yaña formalar tabıp, qatlawlandırıp, quyırtıp qına da tabıp bulmastır. Kemder bezneñ tatarda bulmağan «biyüllär» biep, nindider myuzikl quyıp, Qazan xalqın şaqqatırıp ala. Qaysıdır, ikençe baştan başlap, yä muzıka, yä ädäbi äsär yaza, bolar bar da ber formadan ikençe formağa küçep, iske bulğannı yañaça itep birep qaraw ğına… Härkem belä, buılğan su tınçıy, sasıy, bozıla... Çelteräp aqqan citez çişmä genä saf bulıp qala ala. İrekle icatqa da mömkinlek qaldırığız, yärdäm itegez, Sez bit üzebeznekelär, tatar balaları....

Şundıy süzlär belän tämamlana älege yazma. Uylandıra häm bäxäslär uyata torğan älege mäqälä Şähri Qazan gäzitendä basılıp çıqtı. Ğafur Qayumovnıñ süzlren küätläwçelär yäki kire qağuçılar tabılırmı-yuqmı, kiläse atna matbuğatı kürsäter.

Bikä Timerova
XS
SM
MD
LG