Accessibility links

Кайнар хәбәр

Title News


Tufan Miñnullin: «Min xristian dine kiräk tügel dimim, min däwlätneñ dinne üz maqsatlarında faydalanırğa mataşuın kire qağam. Patriotizm digän närsä bette, ä däwlätne totarğa, nığıtırğa kiräk. Xäzer şuşı eşkä çirkäwne cigälär. Şunısın da äytim «Täre poxodları»nda da, çuqındıruda da din ğäyeple tügel däwlät ğäyeple. Menä xäzer dä Rusiädä berdäm xalıq, berdäm urıs milläte belän unitar däwlät tözergä mataşalar. Bu säyäsät – küpmeder däräcädä provokatsiä dä äle. Min, mäsälän, xristian dinenä qırın qarıy almıym, ul bar, ul dinne totarğa tieşlär. Dinneñ bernindi zıyanı da yuk dim. Ämma, köçläp uqıta başlasalar, mindä ul dingä näfrät uyanaçaq. Häm min mäktäpkä barası onığıma «uqıma sin anı» dip äytep cibäräçäkmen. Dinnär arasında talaş çığaru öçen maxsus eşlänä torğan säyäsät bu…»/Tatarstan yäşläre/

2002 yıl tämämlanırğa da barı ber ay waqıt qaldı. Yıl azağında bilgele bulğança ütkännärgä näticä yasap, kiläçäkkä eşlär bilgelänä. Bu atnadağı Tatarstan matbuğatınıñ qaysısın ğına alsañ da berençe bittä «aqça», «büdjet» digän süzlär ayırım-açıq küzgä taşlana. Tatarstan yäşläre gazetındağı «İtäk cıyıp – Yaña yılğa» digän yazmada härkemneñ byudjet bäleşennän zurraq kisäkne alırğa teläwe turında yazıla. Ämma zurraq kisäkne üzäk alıp beterde şul inde. «Mäskäw, federal' masştabtağı programmaları öçen digän bulıp, töbäklärgä barmaq arasınnan qısıp çığarmaqçı üze, tik ike barmaq arasınnan öçençese kilep çıqmağayı», - dip yaza Riman Ğilemxanov.

Şähri Qazannıñ «Aqça büleşü - «yurğan tartu» digän yazmasında Däwlät Sovetı sessiäsendä büdjet mäs’äläse tikşerelüe xaqında bäyän itelä. Ä Watanım Tatarstan jurnalistı İlsöyar Xäyrullina bu xaqta Tatarstan Respublikası Däwlät Sovetı räise urınbasarı Marat Mähdiev häm iqtisadıy reformalar komissiäse äğzası Marat Gäliev belän söyläşkän. Soñğısı isä:

1994 yılda Rusiä Federatsiäse belän Tatarstan Respublikası arasında Şartnamä qabul itelde. Anda bilgelängän xoquqlarıbız, iktisadnı üsterü maqsatınnan çığıp, ütä sığılmalı eş itü yulları açqan ide. Federal' üzäkneñ Şartnamädä qaralğan şartlardan beryaqlı baş tartuı Tatarstannı elek yawlağan ürlärdän çitkä alıp taşlıy. Çönki bezgä Mäskäw belän turıdan-turı qarşılıqqa kermäw öçen federal' xökümät täqdim itkän uyın qağidälärenä buysınırğa turı kilä, - dide «Büdjet – säyäsät közgese» digän yazmada.

Şulay uq bu atnada Tatarstan gazetları Prezident Mintimer Şäymievneñ Qazan Kremlendä Rus mädäniäte cämğıäte uzamannarı belän oçraşuı xaqında şaqtıy törle fikerle yazmalar birde. Mäsälän, Вечерняя Казань gazetı üz jurnalistların älege oçraşuğa çaqırmawlarına üpkäläp yazğan. Восточный экспресс gazetı söyläşüdä töp urın rus mäğärifenä, rus fol'klor üzägenä, din mäs’älälärenä birelüen bilgeläp uzğan. Watanım Tatarstan gazetında Asiä Yunısova bu oçraşu säbäbe turında:

90-nçı yıllarda demokratiä cilläre quzğalğaç, bastırılğan tatar xalqı cimerelgän mäçetlären torğıza, çarşaw eçenä quıp kertelgän telen yaqtı dönyağa çığara başladı. Menä şuşı nur iñgän yıllarda yözlägän tatar mäçetläre manaraların yañadan kütärde, yañaları salındı, tatar mäktäpläre, gimnaziäläre açıldı. Tatar telen rus tele belän rättän däwlät tele dip iğlan ittek. Şunlıqtan barlıq mäktäplärdä tatar tele däresläre uqıtıla başladı. Qazanışlar maqtanırlıq tügel-tügelen dä, läkin eşlängän qädärese dä bergä sayraşıp ğomer kiçergän kürşelärebezneñ eçen poşırırğa citä qalğan ikän - digän.

Äyye, ruslarğa barısı da yarıy, änä mäktäplärgä pravoslavie mädäniäte fänen kertü turında ber dä tatarlardan sorap torunı kiräk tapmadılar.

Tatarstan yäşlärendä şul xaqta Tatarstan Respublikası xalıq deputatı Tufan Miñnullin belän äñğamä basılğan. «İslamğa qarata bulğan höcümne, pıçraq alımnarnı xristian dinenä qarata qullansañ, ul ällä qayçan betkän bulır ide» dip deputat:

“Min xristian dine kiräk tügel dimim, min däwlätneñ dinne üz maqsatlarında faydalanırğa mataşuın kire qağam. Patriotizm digän närsä bette, ä däwlätne totarğa, nığıtırğa kiräk. Xäzer şuşı eşkä çirkäwne cigälär. Şunısın da äytim «Täre poxodları»nda da, çuqındıruda da din ğäyeple tügel däwlät ğäyeple. Menä xäzer dä Rusiädä berdäm xalıq, berdäm urıs milläte belän unitar däwlät tözergä mataşalar. Bu säyäsät – küpmeder däräcädä provokatsiä dä äle. Min, mäsälän, xristian dinenä qırın qarıy almıym, ul bar, ul dinne totarğa tieşlär. Dinneñ bernindi zıyanı da yuq dim. Ämma, köçläp uqıta başlasalar, mindä ul dingä näfrät uyanaçaq. Häm min mäktäpkä barası onığıma «uqıma sin anı» dip äytep cibäräçäkmen. Dinnär arasında talaş çığaru öçen maxsus eşlänä torğan säyäsät bu,” - di.

Äyye qayda urıslaştıralar, qayda tağın närsä.

Şähri Qazan gazetındağı «Citäkçelär yardäme belän äkrenläp sektalarğa bülenäbez» digän yazmada Gölfäniä Cälälova şähär buylap «Adventistı Sed'mogo dnya» digän sekta xalıq arasında üzeneñ çaqıru käğäzlären taratıp yörüen, ämma citäkçelärneñ moña qarata bernindi çara kürmäwlären açınıp yaza.

Äyye, Rusiäne añlar öçen şunda yäşäp qararğa kiräk, dip äytkän, imeş ber amerikalı. Yäşäp qarasa da, möğayın, berni añlıy almas ide. Rusiä üzençälekle dönya ul. Tege yäki bu mäs’äläneñ asılına töşenep mataşmıy, töşkä qadär söylägänen kiçqırınğa tikle onıtıp beterä.

Tatarstan xäbärläre gazetında basılğan «Jurnalistlarğa muyınçaq» digän yazma Massaküläm mäğlümat çaraları turındağı Qanunğa tözätmälär kertü xaqında. «Başlıça ul tözätmälär terrorlıq aktın häm terrorizmğa qarşı operatsiälär ütkärüne yaqtırtqanda jurnalistlarnıñ tärtibenä qağıla. Qaläm häm mikrofon xezmätkärlärenä monnan arı xalıqqa mäğlümat citkerüneñ külämen häm räweşen pogonlı abzıylar bilgeliäçäk, dip kisterep äyttelär» dielgän anda. Rusiä säyäsäte şunnan ğibärät. Şuña kürä kübese annan çit ilgä qaçunı qarıy.

Mädäni comğanıñ «Tatar dönyası» säxifäsendä kompozitor Mäsğüdä Şämsetdinovanıñ ğailäse belän Amerikağa kitüe xaqında yazıla. Ul berniçä yıl elek Şvetsiä universitetında ingliz telendä uqıtıp, ber yılğa yaqın şunda yäşäp qaytqan ide. Soñğı yıllarda bik küp spektakllärgä köylär yazdı, din belän moñnıñ urtaq yaqların öyränergä kereşte. İslam dineneñ muzıkanı tıymağanlığın, kiresençä, Qor’änneñ mäqäm belän uqıp emotsional' tä'sire köçäytelgänen isbatladı. Peterburğa barıp dissertatsiä yakladı, fälsäfä fännäre kandidatı buldı. Ul ekspeditsiälärgä yörergä, qart-qarçıqlar awızınnan borınğı köylärne cıyarğa yarata ide. Üze tämämlağan konservatoriädä uqıttı.

Mäsğüdä qayda ğına yäşämäsen berqayçan da Baxlarğa oxşatıp çirkäw muzıkası yazmayaçaq. Ğalim Äbrar ağa Kärimullin Amerika indeyesları belän tatar xalqınıñ qızıqlı urtaq yaqların açqan ide. İxtimal, Mäsğüdä dä näq menä şul moñ urtaqlığın, oxşaş yaqların öyränä torğandır. Änä şundıy tabışlar, açışlar yasar da, sağınıp, ozaq uylap tormastan, oçıp qaytır, - di yazma aftorı Fäniä Xuciäxmät.

Bilgele bulğança, soñğı arada çit illärgä millättäşlärebez şaqtıy kitte häm äle dä kitep toralar. Yazuçılar Mädinä Malikovanıñ ulı, Fäwziä Bäyrämovanıñ qızı, rässam Rifqät Waxitovnıñ qızı, muzıkant Afzal Xäyretdinovnıñ qızı da ulı da kitte. Bolarnıñ qaysı rässam, qaysı kampyuter belgeçe, qaysı şäp muzıkant. Tarala yäş tatar belgeçläre.

Şul uq Mädäni comğada Mäskäwdä yäşäwçe kardioxirurg Renat Akçurin belän äñğamä basılğan. Ul «Rusiäneñ Şäreqqä yulı Tatarstan aşa uza» dip atala.Yazmada millättäşebezneñ Tatarstan suverenitetı turındağı fikerläre uquçını bitaraf qaldırmas dip uylıym:

Ayıq aqıl yörtüçe teläsä kem añlıy: suverenitet taläp itü – kiläçäkkä yulnı yabu, digän süz. Mondıy mantıyq belän barsaq, Rusiädäge yözdän artıq millät üz däwläten tözergä tieş bula. Ä ğömümän alğanda, suverenlaştıru ideyäse universal' tügel. Ul tatarlarnıñ böten problemaların da xäl itmi. Mäs’älän, Tatarstannı tatar däwläte dip sanarğa bulamı? Andağı xalıqnıñ yartısına yaqının başqa millätlär täşkil itä bit. Min Rusiä Federatsiäse qısalarındağı suverenitetnı yaqlıym. Tarixtan şulay kilgän: tatarlar – Rusiä etnosı häm alarnıñ yazmışı – Rusiä yazmışı. Şul uq waqıtta Tatarstan citäkçeläreneñ borçuların da añlıym. Tatar etnosı äkrenläp assimilätsiälänä, häläkätkä bara disäk tä arttıru bulmas. Federal' xakimiät çittän qarap toruçı rolen sayladı, - di ul.

Şulay uq ul töbäklärdäge tatar milli-mädäni möxtäriätläreneñ eşen tänqit itä, alarnı tatar milläten üsterüdä berni qılmawlarında ğäyepli. Kardioxirurgnıñ kiläçäkne farazlawına kilgändä, ul monnan ğibärät:

Barlıq farazlar buyınça 21 ğasır «Şäreq» ğasırı bulaçaq. Ber Azidä genä dä cirdäge xalıqnıñ 55 protsentı yäşiäçäk. Dönyanıñ iqtisadi üzäge dä şunda bulaçaq. Dimäk, dönyadağı bik küp qimmätlärneñ üzgärüenä äzerlänergä kiräk. Häm min şiklänmim : Rusiäneñ «Şäreq ğasırı»nda yäşärgä yaraqlaşuında tatar xalqı zur rol' uynarğa sälätle - di ul.

Şulay uq bu atna gazetlarında Stalin turındağı yazmalar da kürengäläde. Bu möğäyen uzğan atnada Vasiliy Stalinnıñ Qazannan Mäskäwgä küçerelep kümelüe belän bäyleder.

Республика Татарстан gazetında «Diktatornıñ xatın-qızları» digän şaqtıy qızıqlı yazma dönya kürgän. Anda küptän tügel İosif Stalinnıñ arxiv dokumenları tabıluı bäyän itelä häm alardan anıñ xatın-qızlar belän bäyläneşe xaqında küp şaqqatırğıç yañalıqlar kürenä.

Yaña çıqqan Qazan utlarınıñ 11-nçı sanınnan şiğri häm çäçmä äsärlär, publitsistika belän tanışırğa mömkin. Röstäm Minğalimnıñ «Dürt keşelek utırğıç» digän drama äsäre küplärneñ iğtibarın cälep itmi qalmas. «Tel däryäsı tiränder» digän säxifädä Flera Safiullina prozada tel üzençälekläre xaqında süz yörtä. «Prozabızğa milli xislär, milli detal'lär, milli ideyä äkrenläp qaytıp kilä. Aydar Xälimneñ - «Tatar waqıtı», «Qazıqtağı italyan», Vaxit İmamovnıñ - «Utlı dala», Ğalimcan Ğilmanov, Näbirä Ğimatdinova häm tağın şaqtıy yazuçılarnıñ äsärlärendä tatar dönyası, tatar tarixı, tatar moxite şaqtıy tulı sürätlänä. Ädäbi telebez üzeneñ xalıqçan nigezlären haman saqlap qalırğa tırışa. Şulay bulırğa tieş tä, çönki xalıqnıñ canlı söylämennän ayırılğan telneñ uquçısı bulmıy, ul alğa taba yäşi almıy. Här süzneñ qäderen belgän Därdemändebez yuqqa ğına bolay dip yazmağandır: «Uramnan häm bazardan çüplä süzne» di Flera Safiullina. Şul uq waqıtta avtornı rus teleneñ tatar telenä tä'sire arta baruı borçıy. Jurnalistlarnıñ da, yazuçılarnıñ da artıq tatarçalaştırıp utırası kilmi kebek toyıla di ul. Bu yazmada ul tağın alınma süzlär, cirle töbäk koloritı, ğadi söyläm süzlären qullanu xaqında süz yörtä. Ğomumän bu yazmadan tatar ädäbiätına qarağan küp qızıqlı mäğlümatlar belergä bula. Mädinä Cälälievanıñ ädäbi tänqitendä yazuçı Ämirxan Yeniki, Atlas Ğafiätovnıñ yazmasında şağirä Klara Bulatova turında yazılğan. Monnan tış jurnalda Mintimer Şäymiev, İndus Tahirov, Zölfät Xäkimneñ III Bötendönya tatar kongressında yasağan çığışları birelgän.

Urta häm olı yäştäge mäktäp balalarınıñ Yalqın ädäbi-näfis jurnalınıñ 11-nçe sanında tennisnıñ il elitası arasında nigä populyar buluı, millättäşebez Marat Safin xaqında uqırğa mömkin. Sömbel Ğaffarovanıñ Zölfät Xäkim belän äñğamäse dä şaqtıy qızıqlı. «Çın rok – ul intellekt» dip atalğan älege yazmadan yazuçı, kompozitornıñ küpqırlı icatı, qayber cırlarınıñ yazılu tarixı belän tanışırğa, uzğan tatar kongressına bäyle fikerlären belergä mömkin. «Açıq sandıq» rubrikasında daimi avtor Dilärä Söläymanova qalfaqlar turında uylana. «Tup tup qına basıp kilä...» digän baş astındağı yazma Başqortostanda tatar telendä çığa torğan «Tulpar» jurnalı belän tanıştıra häm anda basılğan qayber yazmalarnı «Yalqın» uquçıları xökemenä dä täqdim itä.

Landış Xarrasova
XS
SM
MD
LG