Accessibility links

Кайнар хәбәр

Keşe xoquqların yaqlawçı Xalıqara Liğa büläklären tapşırdı


10 dikäber – xalıqara keşe xoquqların yaqlaw köne. BMO däräcäsendä bilgelängän bu kön uñayınnan düşämbedä New Yorkta Açıq Cämğiät İnstitutı Üzäk Aziädä keşe xoquqlarına bağışlanğan tügäräk östäl söyläşüe ütkärde. Keşe xoquqların yaqlawçı Xalıqara Liğa büläklären tapşırdı. Büläklänüçelär arasında Kazaxstan jurnalistı Sergei Duvanov häm Qırğızıstan wäkile Topçubäk Torğonaliev ta bar.

Kazaxstan jurnalistı Sergei Duvanov prezident Nursoltan Nazarbaev rejimı tiräsendä korrupsiä xälläre turında mäqälälär yazuı belän mäglüm. Anıñ bu qıyu xäbärläre xalıqara cämäğätçelektä soqlanu uyatsa, Kazaxstan räsmilärendä näfrät tudırdı. Üktäber ayında Duvanov Kazaxstanda matbuğat ireklege, keşe xoquqları torışı turında çığış yasarğa Quşma Ştatlarğa çaqırılğan ide. Oçuğa berniçä sägät qala ul qulğa alındı häm censi ezärekläwdä ğäyeplänep törmägä utırtıldı. Anıñ advokatları bu xälne jurnalistnıñ awızın tomalaw maqsatı belän maxsus oyıştırılğan provakatsiä dip atadı.

Sergei äle dä törmädä utıra, şuña kürä düşämedä New Yorkta ütkän çarada qatnaşa almadı. Xalıqara Liganıñ büläge anıñ qızı Denissa Duvanovağa tapşırıldı. Ätisenä digän büläkne alğannan soñ Denissa dönya cämägätçelegeneñ basımı näticäsendä Kazaxstan räsmiläre, keşe xoquqların bozu oçraqlarına nixayät iğtibar itä başlar digän ömet belderde.

Audio (Denissa Duvanova):

Ber ay elek Waşingtonğa kilgännän soñ min Kazaxstan räsmiläre xalıqara reaksiädän qurqıp, ätigä belderelgän yawız ğäyepläwlären alğa sörüdän tuqtar dip ömetlängän idem. Läkin alar Könbatışnıñ süzlären qolağına da elmi. Alar demokratiä, keşe xoquqların yaqlaw turında söylärgä mömkin. Çınbarlıqta – şul xoquqlarnı bozalar, keşelärne ezärleklilär. Alarnıñ ber süzenä ışanırğa yaramıy. Minem bar ömetem– şuşı büläk Kazaxstandağı rejimnıñ asılı turında dönyağa ber xäbär bulır, andağı xällärne üzgärtügä ber etärgeç bulır.

Xalıqara Liga bülägenä layıq bulğan tağın ber keşe Qırğızıstan wäkile Topçubäk Torğanaliev büläkne üz qulı belän aldı. Topçubäk üz ilendä Keşe xoquqları häm İrekleklär İnstitutı tözegän, 1993-tä Qırğızıstan Konstitutsiäsen yazuda qatnaşqan şäxes. Demokratiä häm pluralizm qimmätläre öçen köräşkän bu keşe berniçä tapqır qulğa alınıp cämğısı 4 yıl törmädä utırıp çıqtı. Anıñ süzlärençä, Üzäk Aziä rejimnarı keşe xoquqların bastıruda barısı ber törle.

Audio (Topçubäk Torğanaliev)

Misal itep ul opozitsiä citäkçese Feliks Kulovnı kiterde. Ul xökümättä eşlägändä wäqälät arttıruda ğäyeplänep menä inde 2 yıl törmädä utıra. Üktäberdä Bişkäk mäxqämäse Kulovqa 10 yıl birde. Topçubäk süzlärençä, ber törkem Qırğız räsmie, şul isäptän prezident Askaq Akaev, mäxqämä sistemasın üz qulında tota, säyäsi opozitsiäne ezärlekläwne yäşerergä tırışa, ğadi watandaşlar eşen dä cinäyät eşenä äyländerä. Topçubäk süzlärençä, Qırgız xökümäte opozitsiäneñ ber formasın da qabul itmi. Xättä tınıç demonstratsiäne. Şuşı yılnıñ mayında Aqsı töbägendä ber törkem keşe qulğa alınğan Parlament wäkilen irekkän çığarırğa taläp itep miting tükärde. Militsiä alarğa ut açu näticäsendä 6 keşe xäläk bulğan.

Audio (Topçubäk Torğanaliev)

Keşe xoquqların yaqlawçı Xalıqara Liga büläkläre şulay uq, Sierra-Leone, İrlandia, Qıtay wäkillärenä birelde. Büläkläw tantanası aldınnan Açıq Cämğiät İnstitutı Üzäk Aziädä keşe xoquqlarına bağışlanğan tügäräk östäl ütkärde. Anda Xalıqara Krizis Törkemeneñ Azia programması başlığı Robert Templer da qatnaştı. Templer Üzäk Aziä illärendä, militsiä arasında korrupsiä, wäkälät arttıru xälläre daimi küreneş dide, häm töbäktä keşe xoquqları torışın yaxşırtu öçen berençe çiratta xoquq-saqlaw oyışmalarında reforma ütkärergä kiräk dip belderde.

Audio (Robert Templer):

Militsiä xezmätkäre üzeneñ könen maşinasına benzin saludan başlıy. Könneñ qalğan öleşen – rişwät cıyıp ütkärä. Militsiä akademiäsenä kerü öçen dä aqça tülärgä kiräk. Äytik, Taşkentta ul 15 meñ dollar çaması. Soñnan bit bu aqçanı niçekter qaytarırğa kiräk.

Näticädä, bu töbäktä xalıqnıñ xakimiät wäkillärenä, şul isäptän militsiä xezmätkärlärenä ışanıçı yuq. Üzäk Aziädä şundıy äytem kiñ taralğan di Templer: “Ägär sin militsiägä barmasañ, militsiä sineñ arttan üze kiläçäk.”

Ali Ğilmi, Praha
XS
SM
MD
LG