Accessibility links

Кайнар хәбәр

Jane''''s Intelligence Digest: "Putin Belarusta fetnä planlaþtýra".


Yewropanýñ soñðý diktatorý Aleksandr Lukaþenko östendä bolýtlar quyýra bara. Lukaþenko Könbatýþtan isolyatsiädä qaldý. Aña Yewropa Berlege illärenä häm Quþma Þtatlarða kerü týyýla. Jane’s Ýntelligence Digest jurnalý yazuýnça xäzer inde Russiä Prezidentý Vladimir Putin aný xakimiättän çitläþterergä týrýþa kebek. Tübändä sezgä Putin belarusta fetnä äzerli dip atalðan þuþý mäqäläneñ eçtälege täqdim itelä.

Belarusnýñ könbatýþ belän elemtäläre 2001-nçe yýlnýñ sentäbrendäge Prezident saylawlarýnda Lukaþenkonýñ ciñep çýðuýnnan soñ ayýruça naçarayýp kitte. Lukaþenko 75 protsenttan artýq tawýþ ciðan bu saylawlarný Yewropada iminlek häm xezmättäþlek oyýþmasý irekle häm ðädel tügel dip tanýðan ide. Moña cawap itep Lukaþenko älege oyýþmanýñ Minski bülekçäse xezmätkärläreneñ vizasýn ozaytudan baþ tarttý.

Waþingtonnýñ Lukaþenko demokratik bulmaðan ýsullar belän idarä itä digän tänqitläwläre säbäple Belarus-AQÞ mönäsäbätläre inde küptännän bozýlðan ide. Þulay itep Lukaþenkoða qarðý oppozitsiä öçen AQÞ säyäsi sörgen urýnýna Azatlýq radiosý çýðýþlar yasaw urýnýna äwerelde. Fevral’ ayýnda Quþma Þtatlar belarus Ðiraqqa qoral satqan, þul isäptän S-300 raketalarý birgän dip belderde. Belarus þulay uq ðiraqnýñ hawa höcümennän saqlanu qorýlmalarýn da tözekländerergä häm yañartýrða yardäm itkän, SA-3 raketa cihazlarý häm belgeçlär birgän.

Ukrainanýñ Ðiraqqa qoral satuý artýnda aqça torsa, andýy ðädäti säbäplärdän ayýrmalý bularaq Lukaþenkonýñ könbatýþqa qarþý xakimiätlärne yaqlaw kebek ideologik säbäpläre bar.

1996-nçý yýlda Lukaþenko Russiäneñ elekke prezidentý Boris Yeltsinný ike däwlätneñ quþýluýn xuplarða künderä aldý. Lukaþenkonýñ töp maqsatý yaña däwlätneñ prezidentýna äwerelü ide. Ämma Xakimiätkä Valdimir Putinnýñ kilüe anýñ bu niätlären torýmþqa aþýru mömkinlege qaldýrmadý. Putin Ukraina belän strategik elemtälärne nýðýtuða kübräk iðtibar birä baþladý. Cäyen Ukraina belän Russiä yaña gaz konsorsiumý tözegännän soñ Ukrainaný urap Belarus aþa gazütkärgeç tözü plannarý töþep qaldý. Putin inde yaña säyäsi berlektä ike däwlätneñ tiñdäþ bulu mömkinlege turýndaðý süzlär belän Lukaþenko uzýndýrmýy. Putin þulay uq 2004-nçe yýldan soñ rubl’ ike däwlätneñ urtaq aqçasýna äwerelgäç Lukaþenkoða aqça basuný mömkinlege birüne dä kire qaqtý.

Putin Belarus berläþü aþa sovet çorýndaðý subsidiälärne yañartýrða týrýþa dip isäpli. Belarusnýñ burýçlarý isä arta bara. 1-nçe noyäbrdä Gazprom Minskinýñ 300 million dollar burýçý bar dip Belarusqa gaz cibärüne tuqtattý. Gazprom meñ kubometr gaz bäyäsen 24 dollardan 35-36 dollarða kütärü belän dä yanýy.

Moña cawap bularaq Lukaþenko Belarusta xosusýylaþtýrýluçý berniçä däwlät þirkätenä Russiä investitsiäläre kertüne týydý. Lukaþenko Gazpromný yaðulýq cibärüne tuqtatýp Beltransgaz gaz transportý þirkäten Russiä qulýna küçerüne ciñeläytü öçen basým yasarða týrýþuda ðäyepläde.

Belarus belän Russiä 1996-nçý yýlda uq säyäsi berlek tözü maqsatýn turýnda kileþte. Ämma ber yaq ta bu berlekneñ ðämäldä niçek eþliäçäge turýnda kileþä almýy. Cäyen Putin berläþü turýnda ber ük waqýtta ike ildä dä referendum ütkärüne küzdä totqan plan täqdim itte. Näticädä isä belarus tiñdäþ buludan bigräk Russiäneñ ber öleþenä äwereläçäk. Lukaþenko bu täqdimne kire qaqtý häm xäzer ul Mäskäw aný xakimiättän töþerep anýñ urýnýna kileþüçänräk citäkçe quyarða teli dip borçýla.

Russiä matbuðatýnnan qotý oçqan Lukaþenko Russiä gazetlarýn Belarusta terkäwne kire qaqtý. Ul basmalarnýñ kübese anýñ xakimiäten tänqitläp yaza häm Russiäneñ aný bärep töþerü pallanarýn yaqlap çýðarða mömkin. Russiäneñ televidenisen häm radiosýn Belarusqa tapþýru da tuqtatýldý yäki kimetelde.

August ayýnda Belarusnýñ räsmi basmasý Putinnýñ berektäþe, uñ köçlär berlege baþlýðý Boris Nemtsov belän Belarusnýñ Berläþkän Bawatandaþlar partiäsendäge oppozitsiä citäkçese Anatoliy Lyabejka arasýnda bulðan äñgämäne bastýrýp çýðardý. Äñgämäne yäþeren räweþtä Belarus KGB-sý yazdýrðan bulðan. Anda Nemtsov Mäskäwneñ oppozitsiä belän xezmättäþlege aþa Lukaþenkoný bärep töþerüneñ törle yullarý turýnda söyläþä. Putin belän týðýz elemtädä bulðan ber Russiä gazetasý da Kreml’neñ Lukaþenkodan qotýlu yullarýn ezläwe turýnda täfsilläp yazdý. Gazet yazuýnça Mäskäw Lukaþenkonýñ 3-nçe möddätkä saylanuýna yul quymaw öçen Lukaþenkoný almaþtýrýrða uñay nazmät ezli.

Xäzer qaralðan fetnä ssenariendä Lukaþenkoný bärep töþerü öçen Belarus KGB-sýndaðý häm parlamentýndaðý Russiä yaqlý keþelär belän Russiäneñ küzläw xezmätläre arasýnda xezmättäþlek itü küzdä totýla. Könbatýþ mondýy adýmný xuplýy ala häm Waþington mäskäwgä mondýy çiþeleþ Russiäneñ terrorçýlýqqa qarþý dönyaküläm suðýþqa öleþ körtü yöklämälärenä turý kiler ide digän diplomatik iþarälär birde. Ðiraq kebek qurqýnýçlý däwlätkä yardäm itkän öçen Lukaþenko xäzer xoquqýy hädäf dip qarala.

Naif Aqmal, Praga
XS
SM
MD
LG