Russiә prezidentı Putin Tatarstannı Russiә Konstitutsiәse kөne uŋayınnan qotlau belәn ber rәttәn, şuluq kөndә Tatarstan parlamentınıŋ hәm Tatar Içtimaği oyışmalarınıŋ, şul sanda Bәtendөnya Tatar Kongressınıŋ fikerlәre belәn nindi dәrәcәdә isәplәşüen dә kürsәtkәn ( qoştırnaq eçendә) bülәk tә birde. Şuşı bülәkkә tuqtap kitәr aldınan başta Russiә Konstitutsiәse hәm Putinneŋ şuşı uŋaydan Kremldә yasağan çığışına qısqaça tuqtap kitim. Monnan 9 yıl elek konstitutsiә proyektı iğlan itelgәç hәm soŋğaraq qabul itelgәç, konstitutsiә qapma-qarşılqlar belәn tulı, ul prezidentqa çiksez xoquqlar birә dip әytkәnem isemdә. Çınnan da soŋğı 9 yılda bulıp alğan vaqiğәlәr prezidentnıŋ il belәn telәgәneçә idarә itә aluın kürsәtte. Min monda konstitutsiә naçar dip ber dә әytergә telәmim. Xayır, anda federalizm, qanunçılıq, grajdan hәm keşe xoquqların yaqlağan bik matur yaŋğırağan prinsiplar berketelgәn. Tik prezidentqa tanılğan çiksez xakimiәt alarnıŋ ğәmәlgә quyu-quyılmaunı menә şul prezidentnıŋ ixtiyarına qaldırğan. Konstitutsiә prezident Yeltsinge , subyektlarğa telәgәnegez xәtle ireklek alığız dip әytüenә dә, prezident Putingә xakimiәtne üzәklәşterüenә dә mөmkinlek birә. Dimәk Russiәdә keşe xoquqları xürmәt itelgәn demokratik cәmğiәtneŋme, әllә diktaturanıŋmı urnaşuı prezidentnıŋ qulında. Prezident Putin 12-nçe Dikәberdә Konstitutsiә Kөne uŋayınnan Kremldәge tantanada yasağan çığışında bolay dide
Audio
Valdimer әfәnde xaqlı. Konstitutsiәgә esasәn dәvlәt, cәmağiәtkә xalıqqa, vatandaşlarınıŋ igelegenә xezmәt itәrgә tieş. Ul şul maqsәt belәn yazılğan da. Lәkin, ikençe yaqtan, konstitutsiә ütәlgәn xәldә genә bu ğәmәlgә aşırıla ala. Ә inde qanunçığaruçılar, anı başqaruçılar monı sanğa suqmağan hәm monıŋ өçen cazalandırılmağan xәldә, dөnyanıŋ iŋ yaxşı konstitutsiәseneŋ dә әhәmiәte qalmıy. Russiәdә çiksez xaimiәtkә iә bulğan prezident, bu oçrqta Putin üze konstitutsiәne tulısınça üti dip әytep bulmıy. Ul konstitutsiәneŋ niğmәtlәre turında sөylәgәn kөndә ük, Russiә federatsiәse xalıqlarınıŋ tellәre turındağı qanunproyektına yәğni , Russiәdә barlıq dәvlәt tellәre kirilicada ğına yazılırğa tieş digәn qanunğa qul quydı. Ә inde bu qanun Konstitutsiәneŋ 68-nçe maddәsen boza dip Tatarstan Dәvlәt Sovetı da, Bөtendөnya Tatar Kongrssı da, başqa Tatar ictimaği oyışmaları da qanunproyektına qul quymasın dip Putingә mөrәcәğәt itkәnnәr ide. Putin Konstitutsiә kөnendә bu qanunproyektına qul quyıp, Konstitutsiәgә genә tügel, ә Tatarstanğa hәm tatarlarnıŋ ber өleşenә mөnәsәbәten açıq itep kürsәtte. Sabantuyında qatıq tutırılğan çülmәktәn tәnkә tabu ber mәsәlә. Ğәyri-ruslarnıŋ xoquqların xөrmәt itü ikençe mәsәlә. Anıŋ Federal Mәcles palatalarınıŋ citәkçelәrenә xat cibәrep, Tatarstan Dәvlәt Sovetınıŋ bu mәsәlәdәge mәxsus pozitsiәsen telgә aluı prinsipta ber nәrsәne dә üzgәrtmi. Putin Kremldәge tantanada yasağan çığışında bik nәzberek ber mәsәlәәgә tutqaldı.
Audio
Putin telgә alıp kitkәn konstiutusiәne xөrmәt itmәgәn xakimiәt keşelәrenә üzen dә kertergә tieş tügel mikәn? Inde xәzer Tatarstan citәkçelәreneŋ hәm cәmğiәt oyışmalarınıŋ reaksiәsen kөtәrgә kirәk. Alar Putin qul quyğan xәldә, Konstitutsiә mәxkәmәsenә şikayәt belderәçәklәren әytkәnnәr ide.
Fәrit Idelle , Praga
Audio
Valdimer әfәnde xaqlı. Konstitutsiәgә esasәn dәvlәt, cәmağiәtkә xalıqqa, vatandaşlarınıŋ igelegenә xezmәt itәrgә tieş. Ul şul maqsәt belәn yazılğan da. Lәkin, ikençe yaqtan, konstitutsiә ütәlgәn xәldә genә bu ğәmәlgә aşırıla ala. Ә inde qanunçığaruçılar, anı başqaruçılar monı sanğa suqmağan hәm monıŋ өçen cazalandırılmağan xәldә, dөnyanıŋ iŋ yaxşı konstitutsiәseneŋ dә әhәmiәte qalmıy. Russiәdә çiksez xaimiәtkә iә bulğan prezident, bu oçrqta Putin üze konstitutsiәne tulısınça üti dip әytep bulmıy. Ul konstitutsiәneŋ niğmәtlәre turında sөylәgәn kөndә ük, Russiә federatsiәse xalıqlarınıŋ tellәre turındağı qanunproyektına yәğni , Russiәdә barlıq dәvlәt tellәre kirilicada ğına yazılırğa tieş digәn qanunğa qul quydı. Ә inde bu qanun Konstitutsiәneŋ 68-nçe maddәsen boza dip Tatarstan Dәvlәt Sovetı da, Bөtendөnya Tatar Kongrssı da, başqa Tatar ictimaği oyışmaları da qanunproyektına qul quymasın dip Putingә mөrәcәğәt itkәnnәr ide. Putin Konstitutsiә kөnendә bu qanunproyektına qul quyıp, Konstitutsiәgә genә tügel, ә Tatarstanğa hәm tatarlarnıŋ ber өleşenә mөnәsәbәten açıq itep kürsәtte. Sabantuyında qatıq tutırılğan çülmәktәn tәnkә tabu ber mәsәlә. Ğәyri-ruslarnıŋ xoquqların xөrmәt itü ikençe mәsәlә. Anıŋ Federal Mәcles palatalarınıŋ citәkçelәrenә xat cibәrep, Tatarstan Dәvlәt Sovetınıŋ bu mәsәlәdәge mәxsus pozitsiәsen telgә aluı prinsipta ber nәrsәne dә üzgәrtmi. Putin Kremldәge tantanada yasağan çığışında bik nәzberek ber mәsәlәәgә tutqaldı.
Audio
Putin telgә alıp kitkәn konstiutusiәne xөrmәt itmәgәn xakimiәt keşelәrenә üzen dә kertergә tieş tügel mikәn? Inde xәzer Tatarstan citәkçelәreneŋ hәm cәmğiәt oyışmalarınıŋ reaksiәsen kөtәrgә kirәk. Alar Putin qul quyğan xәldә, Konstitutsiә mәxkәmәsenә şikayәt belderәçәklәren әytkәnnәr ide.
Fәrit Idelle , Praga