Accessibility links

Кайнар хәбәр

Möhacirlär ile Amerika...11nçe sintäbrdän soñ immigrantlar tormışı üzgärdeme?


Tuğan cireñnän kitep-çit cirlägä barıp urnaşırğa bik awır. Qayberläwlär fizik awırlıqlardan bigeräk psixologik qıyınlıqlarğa çıdıy almıy. Ğömer buyına xalıq yaxşıraq tormış ezläp awıldan şähärgä, anda eşe betkäç bäräñge üsterep mal asrarğa kire awılğa, ber şähärdän ikençesenä küçep yöri. Çit ildä ber yıldan artıq yäşägännär inde xalıqara migrantlarlar dip atala. Economist jurnalı bastırğan tikşerü näticälärenä kürä, cir şarında yäşäwçe böten xalıqnıñ 3%tı –immigrantlar. 2000nçe yılda, bu-150 mln tiräse keşe bulğan, yağni, äytik, Rusiädä yäşäwçe böten xalıqtan äz genä kübräk. Waqıtlıça küçep yörüçelär sanı isä küpkä yuğarıraq-studentlar, säyäxätçelär, qunaq eşçeläre häm başqalar… 90nçı yıllar başında bäysezlek alğan elekke sovet respubublikalarnıñ barısı da ayaqqa basa almadı. Näticä-xalıq-yaxşıraq tormış ezläp başqa illärgä ağıldı. Möhacirlek mäs’älälären küzätep barunı häm mömkin qadär kontrol itüne xäzer bik küp däwlätlär dä kiräk dip sanıy. İmmigrantlar xoquqları öçen köräşüçe oyışmalar da tik utırmıy.

Qayçan qaya küpme keşeneñ kilgänen sanap torırğa ğayät awır. 89nçı häm 98nçe yıllar arasında Amerika Quşma Ştatlarına 1 millionğa yaqın keşe legal räweştä häm tağın 500 meñ räsmi röxsätsez kilgän dip isäplänä. Yevropada da näq şul uq xel –1 million 200 meñgä yaqın keşe legal kergän bulsa- şul sannıñ yaqınça yartısı Yevropa Berlege illärenä eläger öçen -qanunsız yullarnı saylağan. Amerika –möhacirlär ile dip sanala… New York xalqınıñ 36%qa yaqını –immigrantlar.

Bügen bez ayırım New-York tatarları tormışı turında söyläwne maqsat itep quymadıq, xörmätle tıñlauçılar… Alay da biredä yözlärçä millättäşlärebez yäşi digän mäğlümatebez bar. Monnan tış New Yorkta berniçä meñ qırım tatarı yäşi. Tatarlarnıñ Amerikan-Tatar Assotsiatsiäse inde ikençe bötendönya suğışınnan soñ oyışqan bulğan. Biregä küpçelege olı yäştäge millättäşlärebez milli häm dini bäyrämnärgä, çäy kiçälärenä cıyıla, yäş tatarlar da üzläreneñ oyışmasın tözegännär digän xäbärlär bar, läkin alarnıñ äle isemnäre dä cıyılırğa urınnarı da yuq. Elek kilgän tatarlar belän xäzer kilüçelär arasında upqın tiränäyä bara kebek. İke oyışma tözü ideası da – añlaşa almauçanlıqtan tuğandır, möğayen. Rusiädän kilgän yäş millättäşlärebez kübräk urısça söyläşsä, Amerikada tuğan tatarlar arasında ana tellärendä söyläşüçelär yuq diärlek… Älege dä bayağı atalar häm balalar probleması – olılar Alsu belän Zemfiranı tıñlarğa telämi, tatarça söyläşmägän yäşlär borıñğı tatar köylärendä zäwıq tapmıy… Läkin bez inde tirängä kerep kittek. Yaqın aralarda Quşma Ştatlarda yäşäwçe millättäşlärebez belän dä elemtägä kerep alar tormışı turında xäbärlär alırğa uylıybız… Alar tormışına da Quşma Ştatlarda barğan soñğı tärräqiätlär tä’sir itmi qalmağandır…

Ni buldı soñ anda şul qadär… Amerika Quşma Ştatları soñğı 100 yılda- iñ imin, iñ irekle däwlät dip sanaldı. Şuña da telägän här keşe Amerikağa kitep-üzen irekle sanıy aldı, tormışın yaxşırttı. Älbättä, här keşe törleçä elägä. Şular arasında turist vizası belän kilep röxzätsez qaluçılar da bar. Äytik, Quşma Ştatlarnıñ İllinois ştatında immigratsiä xezmätläre belän politsiä arasında tığız xezmättäşlek bulmağanı säbäple Çikago şähäre tiräsendä çex, polyak, urıslar küpläp yäşi digän süz döres bulmas , anda, räsmi röxsätsez yäşägän awıllar bar, balaların tudırıp inde mäktäpkä yörtüçe ğailälär bik küp . Bilgele bulğança, Quşma Ştatlarda tuğan bala –avtomatik räweştä amerikan watandaşlığı xoquqına iä…Min Amerikada aralaşqan küp kenä çit il keşeläre, 5 yıldan artıq yäşäwçelärgä soñınnan röxsät –alarça äytkändä Green Card birerlär dip ömetlänep yäşi. Ul arada tormışları däwam itä, uqıylar, eşlilär, il buylap säyäxät itälär. Eşläre –küpçelek oçraqta qara eş, yağulıq stansiäläre, restorannar-barlar, maşina tözätü xezmätläre bula. Xatın-qızlar keşe balaların qarıy, öylär cıyıştıra… Äytkänemçä, Amerikada moña qadär şaqtıy tınıç yäşäp buldı… Älegä qadär biredä ber qayçan da uramda tuqtatıp pasportıñnı yä tanıqlığıñnı sorauçılar bulmağan ide.

11 sintäbrdän soñ küp äyber üzgärde.. Bu üzgäreşlär äle dä däwam itä, häm elek Quşma Ştatlarğa kitärgä xiyallanıp yäşäwçelär – xäzer inde Amerikanı 100% imin il dip sanamıy başladı. Alay da, Amerikağa kilep urnaşuçılar inde ber qaya da kitergä cıyınmıy. Azatlıq radiosı xäbärçese Francesca Mereu, New Yorkta çığuçı Новое Русское Слово basmasınıñ ağımdağı xällär bülege möxarrire Alexandr Grant belän oçraşıp söyläşkän. Alexandr yaña kilüçelärne berençe çiratta iminlek mäs’äläläre borçıy, digän. Ber yaqtan, urısça söyläşüçe immigrantlar üzlären, bälki berençe tapqırdir, çın amerikannar, dip xis itte. New Yorkta cimerelgän ike igezäk binalarda urısça söyläşüçe 75 keşe häläk bulğan. İkençe yaqtan, möxacirlär, ildä arta barğan natsionalistik xislär tä’sirlärenä berençe kilep eläkte.

Tatar qızı Gölnara, New York şähäre yanındağı Olbany şähärendä berniçä yıl uqıp häm eşläp kire Qazanğa qayttı. Üze rus filologiäse belgeçe bularaq Gölnara Amerikada belem birüneñ yaña texnologiäläre belän qızıqsınan, laboratoriädä tikşerülär alıp barğan.. Aña da, uzğan yılnıñ 11 sintäberennän soñ New Yorktağı möhacirlär häm alarnıñ tormışı niçek üzgärde digän sorau birdem.Alay nıq üzgärgänne sizmädem, älbättä, berençe könnärdä bik qurqınıç ide. Atnalar uzğaç tormış üz ezenä qayttı, elekke kebek restorannarğa, barlarğa yöri başladıq.

11 sintäbrdän soñ ber yartı yıl waqıt uzğaç, Gölnara uqığan universitetta çit il studentların cıyıp viza alu turındağı yaña qağidälär belän tanıştırğannar. Quşma Ştatlarğa uqırğa kilüçelär vizanı monnan soñ 3nçe ber ildä ala almıy ikän, yä tuğan ilenä qaytırğa, yä dä Amerikada möräcäğät itergä tieş. Bıyıl bik küp student, vizaları totqarlanu säbäple mäktäplärenä soñ qalğan digän xäbärlär taralğan ide. Rusiä watandaşlarına qarata da üzgäreşlär buldı…Xäzer belüemçä Quşma Ştatlarnıñ Rusiädäge ilçelegendä nindider östämä qağäzlär tutırtalar, bigräk tä ir-atlarğa qağıla bu. Vizanı da ozağraq kötäse bula axrı.

Gölnaranıñ ni öçen küplärneñ xiyalı bulğan Amerikada qalmawı turında sorau tuğandır, xörmätle tıñlauçılar… min dä anı şul xaqta sorağan idem…..Barı tik şäxsi säbäplär genä. Älbättä, qalırğa mömkinlek bar ide, läkin mine monda tormışımnıñ bik zur öleşe tarta (Qazanga), berençe çiratta-keşelär, dip cawap birde.

Xäzer inde ber-niçä räsmi mäğlümat. May ayında Amerikan prezidentı George Bush, çik buyı iminlegen köçäytü turındağı aktqa qul quydı. İnde menä bu atnada ğına mäğlüm buldı, sişämbe könne Amerika Quşma Ştatlarında Eçke İminlek aktı qabul itelgän häm anı prezident imzalağannan soñ ildä Eçke İminlek Departamentı tözeläçäk. Uzğan atnada New York Times gazetında ber mäqälä çıqtı. Jurnalist William Safire, “Sin şikle” dip isemlängän bu şaqtıy açı telle mäqäläsen mondıy süzlär belän başlıy. Ägär dä Eçke İminlek turındağı Akt kire qağılmasa, sineñ... kibetkä baruıñ, anda kredit kartı belän tüläweñ, gazet-jurnallarğa yazıluıñ, aptekta recept belän daru aluıñ , internetta qarağan här säxifäñ, cibärgän här e-mailıñ, alğan här bülägeñ, bankka qayçan häm küpme aqça saluıñ häm qaya säyäxätkä barıuñnı Saqlanu Departamentında belep toraçaqlar Departament üze, monı “virtual üzäkläşterelgän mäğlümat çeltäre dip atadı.

Jurnalist farazları tormışqa aşır tösle. Eçke iminlek aktı qabul itelde. Alğa taba maxsus departament ta tözeläçäk. Şuşı çaralar immigratsiä ağımına niçek tä’sir iter… Bez Quşma Ştatlarnıñ Yustitsiä ministrlığı qarşıdağı İmmigratsiä häm Naturalizatsiä Ofisına şaltratıp qaradıq. Älege qanunnıñ sişämbe könne genä qabul itelüe säbäple, kommentariälär birergä äle bez äzer tügelbez, didelär. Azatlıq radiosı xäbärçese Francesca Mereu, bäysez immigratsiä öyränüläre institutı belgeçe John Keely’ğa möräcäğät itkän bulğan.Amerika Quşma Ştatları xökümäte, ayırım alğanda Yustitsiä ministrlığı, waqıtlıça viza alu tärtiben tağın da qatlaulandıra, çönki Amerikağa yıl sayın 10 millionğa yaqın keşe kilä, elek qatlaulı bulmağan şuşı sistemanı Amerikanıñ doşmannarı da qullandı. Prinsipta, çikläwlär –sanksiälär kertelgän yä terrornı yaqlağan däwlätlärgä genä qağılırğa tieş, Yustitsiä ministrlığı şuşı illärdän kilgän ir-atlarğa qarata ayıruça iğtibarlı bulırğa tırışaçaq.

Amerikadağı moxacirlär tormışı turında, Waşington tiräsendä yäşäwçe tanışım, yäş ğalimä belän dä söyläştek. Kire Qazanğa qaytqan Gölnaradan ayırmalı bularaq, bu yäş xatın-qız, ire belän 2 yıl elek biregä kilep urnaşqan häm alar kitergä cıyınmıylar… İkese dä Universitetta fänni tikşerülär uzdıra, matur malay tärbiäli…Amerikağa alar ikese dä Yevropada dissertatsiä yaqlap fänni däräcä alıp kitteler. Ul miña, İmmigratsiä ofisı kertkän üzgäreşlär turında söyläp birde. Xäzer şundıy üzgäreş bar-elek qayda sineñ qayda yäşägäneñ ber kemne dä qızıqsındırmıy ide. Xäzer yäşäw urnıñnı üzgärtsäñ-10 kön eçendä İmmigratsiä Ofisına xäbär itergä kiräk. , dide tanışım.

Amerikağa immigrantlar kilüdän tuqtarmı…..Quşma Ştatlarda yäşäwçe, moxacirlär tormışı belän yaxşı tanış ber keşe fikere.Yuq, tuqtamas, dip uylıym, moña qadär Amerikağa nindi eştä bulsa da eşlärgä riza bulğannar kilä ide, andıylar xäzer monda citärlek inde, bälki alar kilmäs. Läkin Amerika äle dä belgeçlärne häm ğalimnärne cälep itä belä. Küpçelege-fänne üsterergä teläwçelär kilä xäzer. Qızğanıçqa qarşı, başqa illärdä fänni eşlär belän şöğellänep tağın şunıñ östenä yäşärgä citärlek aqça alıp bulmıy bit...

Häm axırda ber san, xörmätle tıñlauçılar… Uzğan yıl mäğlümatlärenä qarağanda, Amerikada legäl räweştä daimi yäşäw xoquqın ber millionnan artıq keşe alğan. Bıyıl bu san üzgärerme…. Finans yılı 30nçı sintäbrdä tämamlandı… İmmigratsiä ofisı , bıyılğı näticälär turında äle mäğlümat äzerläp ölgermägän. Şunı ğına äytä alam, Quşma Ştatlarnıñ can isäp öçen cawaplı maxsus burosı mäğlümatlärenä qarağanda ildä här 8 sekund ber bala tua, här 13 sekund ber keşe ülä, här 30 sekund ilgä yaña möhacir kilä…. Min şuşı tapşırunı äzerläp betergändä Amerika xalqınıñ sanı 288,553,633 keşe ide….

Sezdän xatlar kötep qalabız… möhacirlär turındağı tapşıruda tağın nindi soraularığızğa cawap işetergä telisez, xörmätle tıñlauçılar. Alsu Qormaş, Praga
XS
SM
MD
LG