Accessibility links

Äxsän Bayan: «Bu cähättän kübräk eşlärgä mömkin ide. İke teldä söyläşä belgän parlamenttan başlap, barlıq mädäniät oyışmalarında iketellelekkä ireşü real'' maqsat ide bit? Ä älifba mäsäläse? Mäskäwneñ tarixi säyäsäte anı ciñel xäl itte. Şunısı da qızğanıç, alfavit üze dä küñellärne ruxlandırırlıq bulmadı. Kiresençä, Törkiä tuyıp, taşlarğa cıyınğan etkele-törtkele xäreflär ğäyrätne çigererlek buldı. Üzebez eşli almağannı da Mäskäwgä sıltarğa künekkänbez» [ Mädäni comğa ]


2002 yılnıñ soñğı könnärendä yäşibez. Tarixta närsä belän istä qaldı soñ bu at yılı? Bezgä – Tatar ilenä xezmät itteme ul at? Ğömumän tatarlarğa ni birde dä, närsälären aldı. Gazet-jurnallar barısında da diärlek bu atnada yılnıñ ictimaği közgese çağıldı. «Mädäni comğa»da Äxsän Bayannıñ ütkän yılnıñ uñışların häm ciñelülären taswirlağan yazması küplärgä qızıqlı bulır dip uylıym. Basularıbızdan moñarçı kürelmägän uñış cıyıp alu, Tübän Kama şähärendä tözelgän neft eşkärtü zavodınıñ açıluı, Sayısqan tawı yanında Kama aşa salınğan küper At yılında ireşelgän uñışlarnıñ berniçäse buluın bilgeläp uza ul. Şuña da qaramastan iqtisadıy üseşneñ xalıq tormışın sizelerlek däräcädä yaxşırta almawın iskärtergä kiräk. Xezmät xaqları, pensiälär kütärelä torsa da inflätsiä alarnı yota bara. Xalıqnıñ kereme belän çığımı tuqtawsız yarışa. Şuñadır Tatarstan matbuğatı soñğı aynı ber-bersen uzdıra-uzdıra büdjet xaqında yazdı. Törle zur-zur sannar birelde ul yazmalarda. Türälär öçen bu qızıq bulsa da, ğadi xalıqqa bu añlaşılıp ta betmi.

Bu atnada uzğan Däwlät Sovetı sessiäsendä dä büdjet häm Tatarstan xalıqları telläre turında qanun ütäleşe tikşerelde. Berençe mäs’äläne, äytkänemçä, barlıq jurnalistlar da çäynäde. Ä tellär härwaqıttağıça onıtılıbraq qaldı. Bilgele radiodan premyer-ministr urınbasarı Zilä Wälieva, deputatlar İndus Tahirov, Räzil Wäliev, Robert Miñnullinnarnıñ çığışların turı efirdan tıñlap buldı, ä menä televidenie häm gazetlar bu temanı bötenläy diärlek yaqtırtmadı. «İntertat» elektron gäcite genä bu mäs’äläne härwaqıttağıça taswirlap bardı. Ä "Время и деньги" gazetı bötenläy «Latin turında bäxäs tuqtala. Onıtığız» digän yazma bastırıp çığardı. Mintimer Şäymievneñ tellär xaqında äytelgän süzläre dä xalıqqa äkren citkerelde.

Äyye, bıyıl quldan ıçqınğan uñışlarnıñ berse – tatar teleneñ däwlät tele däräcäsenä citä almawı. "Mädäni comğa"da Äxsän Bayan da şul xaqta äytep uza:

Bu cähättän kübräk eşlärgä mömkin ide. İke teldä söyläşä belgän parlamenttan başlap, barlıq mädäniät oyışmalarında iketellelekkä ireşü real'' maqsat ide bit? Ä älifba mäs’äläse? Mäskäwneñ tarixi säyäsäte anı ciñel xäl itte. Şunısı da qızğanıç ki, alfavit üze dä küñellärne ruxlandırırlıq bula almadı. Kiresençä, Törkiä tuyıp, taşlarğa cıyınğan etkele-törtkele xäreflär ğäyrätne çigererlek buldı. Üzebez eşli almağannı da Mäskäwgä sıltarğa künekkänbez, - di Äxsän Bayan.

Mäskäw digännän, anıñ da xäle dä soqlanırlıq tügel. İke başlı börket çeben qua, şäxeslär awlıy. Şul ısul belän xalıqlarnıñ üzbilgelänü xoquqınnan qotılmaqçı bulalar. Mäsälän «Nord-Ost» waqiğası. Ul At yılınıñ iñ oyatlı misalıdır. Döreslekne äytergä tırışqan jurnalistlarğa şaqtıy ğına eläkte. Şundıy xällärdän soñ da «süz irege», «demokratiä» dip täqrarlıylar. Respublikalarnı gubernalaştıru, mäktäplärgä pravoslavie mädäniäten öyränüne köçläp tağu, ildä xalıq sanın alğandağı xäylälär!... Bolar barısı da demokratiä isemennän başqarıla.

Tatarstan yäşläredä basılğan "Çirkäw çañın kem qağa?" digän yazmada Miñnazıym Säfärov:

Mäskäw bügen Rusiäneñ teläsä qaysı töbägendä Çeçnyadağı xälne qabatlıy ala. Cide qat ülçäp kenä yäşärgä öyrängän Tatarstan citäkçelegen dä respublikada pravoslavnıylarnı qısrıqlawda ğäyeplägäç inde... Mäskäwdä çığa torğan gazetlarnıñ berse zurdan qubıp, Çallıdağı «vandalizm» turında çirkäw çañı suqtı. Çallıdağı ike-öç namaz qarçığınıñ ciñü parkında çirkäw tözetmibez dip çäbälänüennän bik tırışqanda da waqiğa yasap bulmıy. Monnan çığıp qına Tatarstanda xristiannarnı qısalar dip sörän salu bernindi qısağa da sıymas ide. Ä gazet Çallıda urıslarğa yäşäwe bik qıyın dip böten Rusiägä tawış quptarmaqçı. Tatarstan Prezidentı Mintimer Şäymievne dä millätçelär tegermänenä su qoyuçı säyäsätçe itep sürätlämäkçe, - di.

Äyye, qarçıqlar parkta çirkäw tözügä qarşı çıqqannar. Ä çınlıqta zurdan qubıp şawlarlıq berni dä bulmağan. Läkin bit, baqsañ, çirkäwne parkta qanunsız tözi başlağannar häm bu tawış qupmağan bulsa, tözep tä quyarlar ide. Menä şulay. İnde un yıl buyına barına şöker itep, suğış qına çıqmasın dip yäşäp yatqan töbäkne dä bolğatırğa küp kiräkmi. Mondıy bolğatu dönyada barğan İslamğa qarşı köçlär öçen bik qulay. Ä Mäskäw isä beroçtan din ähelläreneñ qulı belän üzbuylı Tatarstannıñ awızın tomalamaqçı. Yänäse, sez äle möstäqil bulıp pravoslaviäne qısrıqlarğa uylıysızmı?! Mondıy çorda Xoday bezgä üz süzebezne yäşermiçä äytä häm problemalarnı da keşeçä urtağa salıp xäl itärgä mömkinlek birä torğan demokratiäne yuğaltmasqa köç birsen ide dä, yuk şul - turı äytkän tuğanına yaramağan. Mäsälän, Vladimir Putin belän oçraşu waqıtında Başqortstandağı tatarlarnı yaqlap süz äytkän Bäläbäy tatar gimnaziäse direktorı Nurmöxämmät Xösäinovnı ezärlekläw haman da däwam itä.

Bu atnada Звезда Поволжья gazetı millättäşebez xaqında yazma bastırdı. Monda millättäşebez yörägenä cıyılğan barlıq problemanı da çığarıp sala. Ul xätta Başqortstanda tuğan telebezdä çığuçı «Qızıl tañ», «Ömet», «Tulpar» basmalarınıñ da aña qarşı yazmalar bastıruın äytä. «Elek tatar gimnaziäsenä yardäm itkän oyışmalar xäzer bezne urap uza, çönki alarnı inde törle tikşerülär belän intekterep beterdelär. Gimnaziäneñ xucalıq xacätlärenä ber tien dä aqça birelmi. Lampoçkalar yanıp çığa, krannar tişelä, kompyuterlarğa remont kiräk. Gazet-jurnallarğa da barı Başqortstan belän üzäknekenä genä yazılırğa yarıy. Ä Tatarstanda çığuçı balalar basmalarına östämä aqçalar kiräk», - di ul häm şunlıqtan balalar kitapların aluda, Tatarstanda çığuçı basmalarğa yazdıruda yardäm itüne ütenä. Şulay uq Tatarstan gazet-jurnalları Bäläbäy tatar gimnaziäse turında mäqälälär bastırsınnar ide digän teläktä qala. Çönki gimnaziägä soñğı waqıtta bötenläy iğtibar betkän. Xätta Respublikada uzdırıla torğan konkurslar häm çaralarğa da qatnaştırmıylar ikän.

Şul uq Звезда Поволжьяda Tatar pen-üzäge matbuğat särqätibe Tatarstan Respublikası Yazuçılar berlegeneñ elekke räise Rinat Möxämmädievneñ latinğa qarşı buluına aptırawın beldergän. Ul xätta anıñ qayçandır latinnı yaqlap Däwlät Sovetında yasağan çığışınıñ stenogrammasın da birgän. «Niçek inde latin turındağı qanunnı qabul itü başında yörgän keşe üz fikeren şulay üzgärtergä mömkin», - dip aptırap yaza matbuğat särqätibe.

Tatarstan gazet-jurnalları bu atna başında tağın «Молодежь Татарстана» gazetı baş möxärrire urınbasarı Dmitriy Şalayevnıñ faciğäle üleme xaqında şaqtıy küp yazdılar. Anı şähärebezdä yırtqıçlarça qıynap ütergännär. Kem? Närsä öçen ikänen berkem dä äytä almıy. Ämma Qazanda mondıy qıynawlar turında yış işetergä turı kilgänlektän kübese bu hiç kenä dä anıñ eşe belän bäyle bulmağandır digän fikerdä tora. Şulay uq bu atnada tatar jurnalistikası da awır yuğaltuğa duçar buldı. 71 yäşendä kürenekle jurnalist Zahid Şäfiği wafat buldı. Ämma, qızğanıç ki, Dmitriy Şalayevtan ayırmalı bularaq, anıñ üleme xaqında bik az gazetlar yazdı. «Piramida» mädäni üzägeneñ açıluı, Rusiä aviadispetçerlarınıñ eş taşlawlarına Tatarstannıqılarnıñ da quşılıp aç toruları, fatir bäyäläre artu-artmaw, bäyräm aldınnan Prezident Mintimer Şäymienıñ studentlar belän oçraşuı häm Saba rayonına barıp qartlar yortın açuı xaqında gazetlar ğadi uquçını tanıştırıp tordı. Şulay da, iñ küp yazmalar bu atnada yaña yıl bäyrämenä xästärlek kürü belän bäyle ide. Kiläçäk Qara Käcä närsä yarata, qaysı yoldızlıqta tuuçılarğa närsä aşarğa, närsä kiärgä tieşlege turında yazmalar härber gazetta diärlek basıldı.

Tatarstan yäşlärendä «Qol Şärif» mäçete fondınıñ din eşläre buyınça kiñäşçese Zöfär xäzrät Ğaliullin möselmannar öçen Yaña yıl närsä buluın añlata.

Bu bäyrämne bez nindider ber etap itep qarıybız. Çırşı bizäp, anıñ tiräsendä äylänep yörü mäcüsilek inde ul. Yaña yıl – üzebez uylap çığarğan bäyräm. Tuqta, älege etapta närsä eşlädek ikän, kiläse yılğa närsälär eşlärgä dip, näticälär çığarıp, plannar qoru öçen Allahı Täğälä tügel, ä üzebez bilgelägän etap bu, - di ul älege yazmada. Şulay uq Восточный экспресс gazetında Arslan Minwäliev möfti urınbasarı Wäliulla Yaqup belän äñgämä oyıştırğan. Respublika möselmannarı öçen 2002 yıl närsälär birgän soñ? Möfti urınbasarı şul xaqta söyli. Şulay uq Восточный экспрессta Awstraliädä yäşäwçe millättäşebez, cırçı Zulya Kamalova belän äñgämä basılğan. Bıyıl anıñ «Ällüki» digän ikençe al''bomı dönya kürde. Ämma, qızğanıç ki, yazmada millilekkä äz basım yasalğan.

Äyye, yäşlärneñ kübesen bügenge köndä millät tügel, ä çit il köyläre, kinoları, kompyuterlar qızıqsındıra.

"Yäşlär dä xaqlı: bez alarğa ürnäk bula alırlıq miras qaldıra almadıq, qiblasın yuğaltqan yulçı kebek yul çatına utırdıq ta cılıybız da cılıybız. Yäşäwebezneñ qızığı bette sıman.... Bez qiblasız balalar üsterdek, alarnıñ balaları - bügenge yäşlärebez. Alarnı ğäyeplärgä bezneñ xaqıbız yuk. Bez barı tik alarğa ömet belän genä qarıy alabız. «Bezneñ yalğışlarnı qabatlıy kürmägez", - dip yalına ğına alabız. Bügenge köndä tatar tele belän qaya barıp bula dip axmaq süz söyläp yörüçe tatarlarnıñ meskenlege yäşlärebezgä yoqmasın ide dip Xodayğa yalwara ğına alabız. İmanıñnı caylı tormışqa alıştırıp yäşäw öçen ällä ni ğilem kiräkmi", - di Tufan Miñnullin Mäğrifättä basılğan "Tatar yazmışı kemnär qulında?" digän yazmasında.

Landış Xarrasova, Qazan.
XS
SM
MD
LG