Accessibility links

Кайнар хәбәр

Räşit Ğarif: «Alarğa bik çiklängän möstäqillek tä oşamıy. Konstitutsiä, barlıq qanunnar näq üzäkneke tösle bulsın. İñ küp tabışnı Mäskäw suırıp torsın. Ä bezneñ eş atları eşläwlären genä belsen. Mäktäbe dä, üz tele dä, imlası da, yazuwı da bulmasın. Allağa şöker, şundıy şartlarda da millätebez terrorçılıqqa barmıy. Tatar kiläçäktä dä bernindi qotqılarğa birelmäs, üzeneñ däwlätçelegen torğızır, üsterer, nığıtır, ciren häm üz telen saqlıy beler.» [ Şähri Qazan ]


Nihayät, zarığıp kötkän Yaña yıl bäyräme uzıp ta kitte. Bäyräm artı yalları äle 4 ğinwarğa xätle däwam itäçäk. Mäktäp uquçıları kanikulda. Şuña da qaramastan gäcitlärdä uqu-uqıtu turında yazmalar härdaim basılıp tora. Tatarstan yäşlärendä dönya kürgän «Yarağa toz sipmägez!» digän mäqälä uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym. Monda Rusiä tarixı däresleklärendä başqa millätlär küñelenä tiä torğan ällä niqädär äyber yazıluı xaqında bäyän itelä. «Mäğärif ministrlıgında da, xökümättä dä, Yastrjembskiy äfände vedomstvosında da çeçen balalarına Rusiä tarixın niçek uqıtu turında qayğırtırğa uylamıylar. Rusiä däresleklärendä Kavkaznı yaulaw tarixınıñ niçek taswirlanuı (Yermolov – batır, anıñ Kavkaznı yaulawı – bik uñay küreneş) Tönyaq Kavkazdağı ber genä balağa da oşamasqa mömkin»,- dielgän anda. Sovet çorında däresleklärneñ avtorları xalıqnıñ mondıy xislären iğtibarğa da almadılar. Bügengeläre dä, küräseñ, Watan tarixın urıs balaları ğına uqımawı, tarix Rusiädä yäşäwçe barlıq millätlär öçen yazılğan oçraqta ğına Watan tarixı bula aluı turında uylap ta qaramıylar.

Tönyak Kavkazdan tış, mondıy problema Tatarstanda da bar. Tatar-mongol zolımınıñ böten kursı (ä bu Rusiä tarixınıñ zur ğına kisäge) tatarnıñ doşman ikänlegendä şik qalmaslıq itep tözelgän. Älbättä, tatar ğalimnäre, tatar cämäğätçelege monıñ belän kileşergä telämädelär. Äle sovet çorında uq tatar moxite arasında Lev Gumilev xezmätläre yuqqa ğına populyar tügel ide. Tatar ğalimnäre häm cämäğät eşlekleläre Rusiä akademiä institutları, Mäğärif ministrlığı belän aktiv xezmättäşlek itä torğaç berniqädär uñışqa da ireştelär. Rusiä däreslekläreneñ soñğı variantında mongollar yawı inde beraz başqaçaraq taswirlana. Tatarlarnı borçığan tağın ber mäsälä - Yawız İvannıñ Qazannı yaulap aluı.

Bu – tatarlar tarixındağı iñ qanlı häm iñ faciğäle waqiğalarnıñ berse. Tatar milli xäräkäte Qazannı yawlap alu könen milli matäm köne bularaq bilgeläp ütä. Ä Federatsiä däresleklärendä İvannıñ Qazan häm Ästerxan xanlıqların yaulawı Rusiäneñ tışqı säyäsi uñışı dip qarala, Altın Urdanı ciñü dip bäyälänä,- dielgän Tatarstan yäşlärendäge yazmada.

Watan tarixı kursında küp kenä küreneşlär şulay birelgän ki, Rusiädä yäşäwçe qayber xalıqlarda ul açudan başqa bernindi xis tä tudıra almıy. Watan tarixı kursı urıslar öçen genä yazılğan, äyterseñ, Rusiädä barı tik urıslar ğına yäşi häm tarix alarnıqı ğına. Avtorlar urıs kolonizatsiäse, tatarlarnı cirlärennän niçek quunı yazalar, ä quılğan keşelärneñ qaya kitkännäre turında berni dä äytelmi.

Rusiädä yözlägän millät yäşi, häm älbättä, alarnıñ tarixın Watan tarixı kursına kertep beterü mömkin tügel. Läkin törki, fin-uğır xalıqları, alarnıñ urıslarğa tä''sire häm urıs däwläte formalaşuındağı rolläre turında bulsa da ğomumi küzallawlarnı kertergä kiräk,- di Galina Kovalskaya.

Ä menä Şähri Qazan gäcitendä yazuçılarnıñ, citäkçelärneñ, cämäğät eşlekleläreneñ Yaña yılğa nindi ömetlär belän kerüläre xaqında yazılğan. Anda yazuçı Räşit Ğarif: inde Mäskäwneñ «terrorçılıqnı millätlär, millätçelär tudıra» dip raslarğa tırışunı niçek añlarğa? Mäsälän, çeçennar Räsäygä bärep kerdeme, ällä federal'' ğäskärlär çeçen şähärlären, awılların cimerep, xalqın yuq itäme? Näni genä respublikada sanawlı ğına boyeviklar belän Räsäyneñ köçle qorallanğan yöz meñ soldatlı ğäskäre inde niçä yıllar buyı qanlı häm räximsez suğışlar alıp bara. Mondıy şartlarda xalıq üzen-üze saqlarğa xoquqlımı? Räsäy alarğa qullarına qoral alırğa üze etärgeç yasıy tügelme?- di. Däwlät Duması, cayı çıqqan sayın, Tatarstannı, tatarlarnı elep alıp, selkep salmıymı? Äye, alarğa bik çiklängän möstäqillek tä oşamıy. Konstitutsiä, barlıq qanunnar näq üzäkneke tösle genä bulsın. İñ küp tabışnı Mäskäw genä suırıp torsın. Ä bezneñ eş atları eşläwlären genä belsen. Mäktäbe dä, üz tele dä, imlası da, yazuı da bulmasın. «Allağa şöker, şundıy şartlarda da millätebez terrorçılıqqa barmıy. Tatar kiläçäktä dä bernindi qotqılarğa birelmäs, üzeneñ däwlätçelegen torğızır, üsterer, nığıtır, ciren häm üz telen saqlıy beler»,- di Räşit Ğarif.

Äye, tatarnıñ mädäniäten, mäğärifen alğa cibärü öçen äle şaqtıy eşlise bar, ämma eşlängännäre dä inde şaqtıy. Mäsälän inde berniçä yıl Qazanda «Tatar cırı» festivale uzıp kilä. Bıyıl ul 8-12 ğinwar könnärendä yaña tözelgän «Piramida» küñel açu kompleksında uzaçaq. Monda iñ şäp iñ tansıq dip tabılğan cırlar költäse xalıqqa täqdim iteläçäk. Tatarstan yäşläre bıyılğı festival'' iskitmäle bulaçaq dip yaza. Anıñ iskitmälelege şunda ul ör-yaña küñel açu kompleksında ütäçäk. Ciñüçegä 1 meñ yarım dollarğa töşerep eşlängän «Altın bars» statuetkası bireläçäk, ä avtorlarğa – tamaşa keremennän küpmeder protsent aqça. Bilet bäyäläre 200 sumnan başlap 600gäçä, 12 ğinwarda uzaçaq Gala-konsertqa meñ sum. «Bars-Media» tawış yazdıru kompaniäse yıl axırında xalıqtan kilgän xatlarnı barlap, iñ küp tawış cıyğan cırlarnı laureat itä. Bıyıl 15 cır ciñüçe dip tabılğan»,-dip yaza Tatarstan yäşläre.

Tatar cırı festivale tamaşaların Yaña ğasır televideniese aşa Törkiädä, Finlandiädä, Yevropada räxätlänep qarıylar, çönki alarda iärçen tälinkäse satıp alu problema tügel. Ä üzebezdä isä, nigezdä fäqirlekkä bäyle räweştä, ä qaydadır, äytik, Başqorstanda säyäsi-ideologik rux kirtä bulıp, yaña elektron mäğlümat çarasınıñ suräten dä, awazın da «totıp» bulmıy,- digän bu yazmada Yaña ğasır televideniese citäkçese İlşat Äminov. Kiläse yılğa tapşıru caylanmalarınıñ sanın häm sıyfatın yaxşırtuğa xökümätebez 50 mln. sum aqça büläçäk ikän. Yaña ğasırnıñ dairäse kiñäyer digän ömet tä bar.

Televideniegä kilgändä, Şähri Qazan gäcitendä Tatarstan däwlät teleradiokompaniäsendäge tapşırularnıñ sıyfatın yaxşırtırğa kiräklege turında süz bara. «Bigräk tä balalar öçen tapşırular zäğif eşlänä. Tatar balaları öçen oyalıp utırasıñ. Senariylarnıñ ğamil buılmawı östenä, anda qatnaşqan balalarnıñ qayberläre tatarça matur itep söyläşä dä belmilär. Rus balasın tatarça söyläşergä öyrätsäñ, näq şulay bulır ide. Barısın da aqçağa sıltap, ädäbiät, mädäniät ölkäsendä çığımnarnı qısqartu, yäş buınnıñ kiläçägenä balta çabuğa tiñ tügelme? Ber ölkädä genä tügel äle ul tatarnı qısu. İnde xalıq yaratıp ölgergän Qazan jurnalınıñ tatarçası beterelü dä şul uq finansqa bäyle. Äle dä bulsa, millät öçen can atıp yörgän yazuçı deputatlarıybıyz anı yañadan açu yulında zur eş alıp baralar»,-dip yaza Esfir Yähüdin.

Jurnallar digändä, yıl azağına alarnıñ barısı da diärlek çığıp bette. Söyembikä jurnalın xätta xäzer İnternettan da uqıp bula [ www.suumbike.ru ]. Anıñ soñğı sanında küp urın balaların yalğızları ğına tärbiäläwçe analarğa birelgän. Törle psixologik kiñäşlär birelgän. Ämma Milli mädäniät üzäge direktorı urınbasarı Rozalina Şahieva belän oyıştırılğan äñğämä bu sanda iñ qızıqlısıdır. Monnan 12 yıl elek «Azat xatın» jurnalında anıñ töp xıyalı – xalqıbıznıñ böten tarixi yulın häm şul taraflarda tuğan sänğät cäwhärlären tuplağan Tatar muzeen buldıru teläge yazılğan ide. Ul muzey Qazan milli-mädäni üzägendä oyıştı.

Dönyada däwlät bulıp oyışqan här millätneñ, nindi buluına qaramastan, keçeme-zurmı, üz gerbı, üz flagı, gimnı, başqalası häm anıñ mädäni yöräge dip sanalğan qödrätle muzee bar. Ğäcäyep güzäl häm faciğäle yul ütkän, dönyaküläm sänğät cäwhärläre reestrına kertelgän şedevrları bulğan tatar xalqınıñ, asılda, 90-nçı yıllar başına qädär mondıy ruxi ähramı bulmadı. Häm menä üzenä ikelänmäslek töp nösxälärne häm berniqädär dönyaküläm ähämiätle kopiälärne eçenä alğan kiñ ekspozitsiä üsep çıqtı. Bezneñ kürgäzmälär yuğarı räsmi däräcädä oyıştırıla. Mäsälän, 2001 yılda Parijdağı UNESCO binasında anıñ general'' direktorı Konchiro Matsuura häm prezidentıbız Miñtimer Şäymiev qatnaşında «Qazanğa 1000 yıl» digän oçraşuda bezneñ kolleksiädän häm «Turan» äsärlärennän oyıştırılğan kürgäzmäneñ cawaplılığı, räsmi rezonansı bernärsä belän dä çağıştırırlıq tügel,- di Rozalina Şahieva.

Miras jurnalınıñ çirattağı sanında Rämzi Wäliewneñ «Özelgän doğa» tarixi oçerkı, Marsel'' Baqirovnıñ «Tarixi cırlar», Färit Yosıpovnıñ «Rossiä tatarları» fänni mäqäläläre uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym. «Törki xalıqlar dönyası» säxifäsendä Başqortstan Respublikası tatar telle yazuçılar soyuzı idäräse räise Raif Ämirovnıñ qızıqlı ğına yazması basılğan. «Üz telendä tuğrı bulıp qalırğa telägän yazuçılar Başqortstannan Qazanğa yullandı. İñ-iñ köçleläre tatar ädäbiätınıñ ğorurlığına äylände. Ä monda qalğannarı yä başqortça, yä rusça yazarğa totınıp, döresräge, mäcbür bulıp, yänä üz tuğan uquçısın yuğalttı. Şulay itep, xalıq üz ulların yuğaltsa, ädiplär uquçıların yuğaltıp, uquçısız yazuçığa äylände. Ana telen «onıtıp» torırğa mäcbür bulğan, uylağanın rätläp uquçığa citkerä almıyça, dönyanı üze telägänçä süräli almağan ädip qäläme ni tatarça, ni başqortça bulmağan moñsu-tössez stil'' tudırdı. Şuña da axırı, ni tatar, ni başqort mäktäplärendä tuğan tele tatar bulğan yazuçınıñ äsärlären tärbiä çarası bularaq qullanu oçraqları bik siräk.

Şulay itep, ber teldä uylap, ikençe teldä yazılğan äsär bay tarixlı, güzäl tabiğatle Başqortstanğa xörmät, mäxäbbät toyğısı tärbiäläw urınına yış qına xuşküñellelek, wayımsızlıq toyğısın taratuğa şaqtıy mul öleş kertte»,- di Rif Ämirov. Şul uq Mirasta şaqtıy ğına uquçılar xatı basılğan. Vladivostok şähärendä yäşäwçe millättäşebez İbrahim Karamışev üz xatında 53 yıl buyı Yıraq Könçığışta yäşägänlegen äytä. Distälärçä yıllar buyı barlıq tatar matbuğatın aldırğan. Soñğı waqıtta qayber basmalarnıñ bäyäse artu häm sıyfatı tübänäyu arqasında berniçä gazeta-jurnalğa ğına yazıla başlağan. Çittäge millättäşebez tatar matbuğatınıñ tirajı kimüen älege basmalarnıñ eçtälege bügenge kön taläplärenä turı kilmäwen bilgeläp uza. Ul anda qayber jurnallarnı da tänqitläp uza, ämma bu turıda kiläse atnada.

Landış Xarrasova, Qazan
XS
SM
MD
LG