Raştua säbäple bu atnada Tatarstanda gazetlar az çıqtı. Ä menä Tatarstanda küplär yaratıp ölgergän Şähri Qazan gazetı bu atnada üzeneñ keçkenä genä bäyrämen uzdırdı. Anıñ 3000 sanı dönya kürde. Baş möxärrir İldus İldarxanov: “Gazet çığa başlağanda xalıqqa xezmät itüne, anı asılına qaytarunı, millätebezne yoqıdan uyatunı” maqsat itep quyğan ide”, - di häm bügen dä üzeneñ qiblasına tuğrılıqlı bulıp qaluın äytä. Çınnan da Şähri Qazan da äledän-äle şaqtıy “usal” yazmalar çığa tora. Alar Rusiä xökümäten dä, Tatarstannıqın da çemetkäläp alalar. Möğäyen tatarlar dönyasına bağışlanğan iñ küp yazmalar da älege gazetta urın ala torğandır. Bu atnada Şähri Qazan terrorçılıqqa qarata şaqtıy külämle, törle fikerne çağıldırğan yazmalar birde. Alar arasında Xämzä Arslanovnıñ “Qabatlanu ixtimalı qurqıta” digän mäqäläse uquçılarnı bitaraf qaldırmas dip uylıym.
“Belüebezçä, federal'' köçlär Çeçnyada bik yış maxsus operatsiälär uzdıralar. Çeçennarnıñ terror aktları üzläre öçen şundıy uq maxsus operatsiä ul. Terror alarnıñ can awazı, başlarına töşkän bälädän qotqarunı sorap dönya xalıqlarına, däwlät citäkçelärenä, cämäğätçelekkä salğan sörännäre. Räsäy tarafınnan cäberlänüçe, anıñ tupas qorallı köçenä batırlarça qarşılıq kürsätüçe, irekkä omtılğan başimäs çeçen xalqınıñ çirattağı yalwarulı can awazı soñğı waqıtta Mäskäwdä yañğıradı. Çeçen terrorçıları taläpläreneñ ütälüen tä''min itü öçen qulğa aldılar. Ämma alarnıñ suğışnı tuqtatu turındağı xaqlı taläpläre kire qağıldı. Şunıñ belän citäkçe dairälär üzlären bälagä töşkännärne añlarğa sälätsez, qatı bäğerle, tuñ yöräkle, cansız keşe buluların kürsättelär”, - di Xämzä Arslanov.
Terror ul – sotsial'' küreneş. Annan qotılıym disäñ, anı tudıruçı säbäplärne tudıru beterü östendä daimi, maqsatçan eşlärgä kiräk, bälagä töşkän xalıqlarnıñ üteneçlären qänäğätländerergä kiräk. Qızğanıç, Mäskäwdä bulğan terror belän bäyle waqiğalardan räsmi oyışmalar häm citäkçe dairälär döres näticä yasamadılar. Däwlät Duması aşığıç räweştä yaña qanun ğına qabul itte. Anda jurnalistlarnıñ terror waqiğaların, köç orğannarınıñ aña bäyläneşle adımnarın yaqtırtudağı irekläre qısılğan, xoquqları qısqartılğan. Monısı da bernindi kirtägä sıymıy torğan ğälämät. Niçek inde jurnalistlarnıñ eşçänlegenä küz-qolaq bulıp qına terrorçılıqnı tıyıp, yä bulmasa, kimetep bulsın di.
Вечерняя Казань gazetında “Bügen jurnalistlardan närsä dä bulsa toramı?” digän sorawğa törle basma baş möxärrirläre, jurnalistlarnıñ cawapları birelgän. Alarnıñ kübese jurnalistlarnıñ bügenge köndä zur rol'' başqaruların bilgeli. Nindi genä ğäybät çığarsañ da xalıq tiz arada anı totıp alıp cäyelderep cibärügä basım yasıy. Partiä zamanında isä bötenese quşılğan buyınça bertösle yazılsa xäzer härber matbuğat çarası mäğlümatnı berençe häm tulıraq itep birergä tırışa dilär.
Mädäni comğa gazetında isä Älfiä Miñnullinanıñ Mordoviäneñ Lämberä rayonı Aqsyun awılında Tatar gazetasın ber üze çığaruçı İrek Bikkinin belän şaqtıy qızıqlı äñgämäse urnaştırılğan. Ul gazet xäzer kübräk elektron variantta çığa. “Gazetnıñ elektron versiäse uquçılar sanın üsterep kenä qalmıy, ul basmanıñ tä''siren geografik yaqtan iskitkeç kiñäytä. Ägär ğädäti gazetnı ayırım töbäk keşeläre genä uqısa, elektron versiäne dönyanıñ teläsä qaysı töbägendä uqıylar. Uquçılar, materiallarnı uqığaç, şunda uq üzläreneñ fikerlären elektron xat aşa yullıy alalar”, - dip äytä anda İrek Bikkinin. Ul üze awıl keşese, 80-nçe yıllar başında ğadi ber traktorçı häm kombaynçı bulıp eşlägän. Xäzer dä şul awılda yäşäp kompyüterda gazet eşli. Häm anıñ elektron versiäsen tatar awılınnan turıdan-turı Sankt-Peterburg häm Kaliforniä serverlarına cibärä. “Böten närsä eşli, bernindi dä totqarlıq yuq. Zamana üzgärde. Bez tatarlar da şul zamana belän bergä üzgärergä tieşbez”, - di Mordoviädäge millättäşebez.
Ğomumän, çittäge tatarlarğa Tatarstan basmaları xäzer zur urın birä başladı. Bu atnada Восточный экспресс häm Mädäni comğa gazetları tatar ictimaği-säyäsi eşleklese, jurnalist, Törkiä respublikası watandaşı Ali Aqış turında yazmalar basılğan. Anda anıñ tormış yulı taswirlangan, eşçänlege bäyän itelgän. 2002 yıl başında ul Tatarstan Milli arxivına 300 kilogrammlı şäxsi arxivın häm kitapxanäsen tapşırdı. Büläklär arasında kürenekle millättäşlärebez G.İsxaqi, Y.Aqçura, S.Maqsudi turındağı dokumentlar häm Ali Aqışnıñ şäxsi köndälekläre dä bar ide. Bu bähasız materiallar, şiksez, tarixçılarğa Aqış zamanında bulğan waqiğalarğa obyektiv bäyä birergä yärdäm itäçäk.
Mädäni comğa gazetında “Ğasırlarğa suzılğan säyäsät” digän yazma Rusiädä millätlärne urıslaştıru xaqında bara. Urıs patşalarınıñ hämmäse dä diärlek pravoslavie dine ähelläre belän ber ük törle säyäsät alıp barğan. Petr I, mäsälän, tatarlarnı “çuqındıru” eşen öç ay eçendä tämamlarğa boyıra. Kanaşewiç quşuı belän Qazan gubernasında ber kön öçendä 400-dän artıq mäçet yandırıla. Üz dinnärennän baş tartmağan küp kenäy möselmannar, törle säbäplär tabıp, Arxangel''skiğa, Sebergä sörelä.
Bäxässez, revolütsiägä qädär tatar milläten islam dine qanunnarı, etnopedagogika, şularğa nigezlängän tatar mentalitetı yäşätkän. Mäsälän, qatnaş nikax bulmağan diärlek, ana telen härkem yaxşı belgän. Añlaşıla ki, xalıq pedagogikası İslam qanunnarı belän suğarılğan. Bol''şeviklar xakimiätkä kilgäç, dingä, bigräk tä islam dinenä qarşı köräş qotoçqıç kiñ qolaç aldı. Mäçet-manaralar yandırıldı. Uraza totular zur cinayätkä äylände”, - di yazmanıñ avtorı Mäxmüt Äxmätcanov.
Bälki xäzer Rusiä xakimiäte pravoslavie dine yardämendä yäş buınnı äxlaqlı itep tärbiälärgä ömetlänäder digän fiker dä uzdıra ul bu yazmada. Ämma patşa Rusiäse zamanında da ildäge barlıq mäktäplärdä dä xristian dinen öyränü uqıtu programmasına kertelmägän. “Ap-açıq itep kenä äytkändä, bu 145 million keşe yäşägän Rusiädä böten xalıqnı pravoslavie dinenä küçerü öçen eşlänä kebek toyıla. Toyıla ğına tügel, çınnan da şulay. Mäsälän, 1-11-nçe sıynıflarda uquçı atnasına 2 säğät pravoslavie mädäniäten öyränä di. Cämğese 544 säğät bula. İkençe törle äytkändä, diplomlı pop äzerläp çığarırğa citärlek waqıt qaralğan bu predmetqa”, - dip yaza Mäxmüt Äxmätcanov Mädäni comğa gäcitendä. Monda ber närsä genä açıq çağıla: 450 yılğa suzılğan säyäsät äle dä däwam itä. Şunı ğına iskä töşeräse kilä: xätta patşa vlast''ları da tatarlarnıñ imlasına tıqşınmağan. Sovet çorında tatarlarğa başta latin grafikası kertelde. Monı “islam dinennän ayıru” ısulı dip uylağannar ide, ämma tizdän ul da tatar tele öçen bötenläy qulay bulmağan kirillitsa belän almaştırıldı. Şul yul belän tatarlarnı urıslaştıru säyäsäte ütkärelde. Bilgele, Mäskäw ütkärä torğan “xakimiät vertikale” säyäsäte, balalarğa pravoslavie dinen uqıtırğa omtılu, latin imlasın tıyu – yaña küreneş tügel. Häm anıñ bernindi dä kiläçäge yuq. İctimaği üseş qanunnarı şunı kürsätä.
Mäğrifät gazetında Tufan Miñnullin tatarlarnıñ başqa millätlärgä dä ürnäk bulıp, başqa xalıqlarnıñ alardan täcribä alıp yäşäwlärenä basım yasıy. "Udmurt millätpärwärläre millätne saqlap qalu täcribäsen tatardan öyränergä telilär. Bik ğibrätle fakt - udmurt cirendä tatarlar udmurtlarğa ürnäk bulıp toralar. Menä ul Rusiä milli säyäsäteneñ ğälämätläre", - dip yaza ul "Yazmış" dip isemlängän mäqäläsendä. Ğomumän, bu yazma bik küp millättäşlärgä ğibrät bulır dip uylıym.
Tatarstan jurnalınıñ çirattağı sanı maxsus “Tatenergo” açıq aksionerlıq cämğiätenä bağışlanğan. Rusiä belän Tatarstanda iñ zur energiä sistemalarnıñ berse bulğan “Tatenergo” cämğiäte küptän tügel üzeneñ hönäri bäyrämen bilgeläp uzdı. Qızğanıçqa ki, “Piramida” küñel açu üzäge açılu säbäple 70 yıllıqnı energetiklar tınıç qına bäyräm ittelär. Tatarstan jurnalınıñ maxsus sanı Tatarstan Respublikası Prezidentı Mintimer Şäymievneñ qotlaw süze belän açıla. “Tatenergo” respublikabıznı sänäğät häm iqtisad yağınnan üsterüneñ nıqlı nigezenä äwerelde, älege zur kompaniä Tatarstannıñ energetik qüäten saqlap qalu belän bergä, respublikabıznıñ energetika sistemasın üz üseşendä yaña basqıçqa kütärä aldı”, - di Şäymiev. Jurnalda “Tatenergo”nıñ kadrlar mäs’äläse, citeşterü protsessı, äylänä-tiräne saqlawğa bağışlanğan yazmalar, törle qotlawlar basılğan.
Urta häm olı yäştäge mäktäp balaları öçen çığuçı Yalqın jurnalında ğailäse belän Amerikağa yäşärgä kitkän kompozitor Mäsxüdä Şämsetdinovanıñ ulı Nadir belän äñğämä oyıştırılğan. Anda anıñ çit ilgä niçek iäläşüe, anda närsälär eşläwe turında yazıla. Ul Nadirdan kilgän elektron xatlardan tora. Şulay uq bu sanda törle kürenekle yäş millättäşlärebezneñ fotolarınnan yasalğan kalendar'' da uquçılarğa zur büläk bulır. Anda Marat Bäşärov, Zemfira, Marat Safin, Ruslan Niğmatullin häm tağın berniçä millättäşebezneñ tösle fotoları birelgän.
2003 yılğı tatar basmalarına yazılğan äbünäçelär inde yaña yıldağı gazet-jurnallarnı ala başladı. Bu sannar milli matbuğatnıñ häm demokratiäneñ üseşen yaqtırta alırmı? İñ möhime tirajlar kimü, tatarça uquçılar sanı azayu däwam itärme? Tatarstan yäşläre neñ iñ berençe sanında “Bez tağın elekkege kebek 72 meñ belän çığabız” digän iğlan basılğan. Bu Yaña yıldağı iñ möhim häm iñ küñelle yañalıq.
Landış Xarrasova, Qazan.
“Belüebezçä, federal'' köçlär Çeçnyada bik yış maxsus operatsiälär uzdıralar. Çeçennarnıñ terror aktları üzläre öçen şundıy uq maxsus operatsiä ul. Terror alarnıñ can awazı, başlarına töşkän bälädän qotqarunı sorap dönya xalıqlarına, däwlät citäkçelärenä, cämäğätçelekkä salğan sörännäre. Räsäy tarafınnan cäberlänüçe, anıñ tupas qorallı köçenä batırlarça qarşılıq kürsätüçe, irekkä omtılğan başimäs çeçen xalqınıñ çirattağı yalwarulı can awazı soñğı waqıtta Mäskäwdä yañğıradı. Çeçen terrorçıları taläpläreneñ ütälüen tä''min itü öçen qulğa aldılar. Ämma alarnıñ suğışnı tuqtatu turındağı xaqlı taläpläre kire qağıldı. Şunıñ belän citäkçe dairälär üzlären bälagä töşkännärne añlarğa sälätsez, qatı bäğerle, tuñ yöräkle, cansız keşe buluların kürsättelär”, - di Xämzä Arslanov.
Terror ul – sotsial'' küreneş. Annan qotılıym disäñ, anı tudıruçı säbäplärne tudıru beterü östendä daimi, maqsatçan eşlärgä kiräk, bälagä töşkän xalıqlarnıñ üteneçlären qänäğätländerergä kiräk. Qızğanıç, Mäskäwdä bulğan terror belän bäyle waqiğalardan räsmi oyışmalar häm citäkçe dairälär döres näticä yasamadılar. Däwlät Duması aşığıç räweştä yaña qanun ğına qabul itte. Anda jurnalistlarnıñ terror waqiğaların, köç orğannarınıñ aña bäyläneşle adımnarın yaqtırtudağı irekläre qısılğan, xoquqları qısqartılğan. Monısı da bernindi kirtägä sıymıy torğan ğälämät. Niçek inde jurnalistlarnıñ eşçänlegenä küz-qolaq bulıp qına terrorçılıqnı tıyıp, yä bulmasa, kimetep bulsın di.
Вечерняя Казань gazetında “Bügen jurnalistlardan närsä dä bulsa toramı?” digän sorawğa törle basma baş möxärrirläre, jurnalistlarnıñ cawapları birelgän. Alarnıñ kübese jurnalistlarnıñ bügenge köndä zur rol'' başqaruların bilgeli. Nindi genä ğäybät çığarsañ da xalıq tiz arada anı totıp alıp cäyelderep cibärügä basım yasıy. Partiä zamanında isä bötenese quşılğan buyınça bertösle yazılsa xäzer härber matbuğat çarası mäğlümatnı berençe häm tulıraq itep birergä tırışa dilär.
Mädäni comğa gazetında isä Älfiä Miñnullinanıñ Mordoviäneñ Lämberä rayonı Aqsyun awılında Tatar gazetasın ber üze çığaruçı İrek Bikkinin belän şaqtıy qızıqlı äñgämäse urnaştırılğan. Ul gazet xäzer kübräk elektron variantta çığa. “Gazetnıñ elektron versiäse uquçılar sanın üsterep kenä qalmıy, ul basmanıñ tä''siren geografik yaqtan iskitkeç kiñäytä. Ägär ğädäti gazetnı ayırım töbäk keşeläre genä uqısa, elektron versiäne dönyanıñ teläsä qaysı töbägendä uqıylar. Uquçılar, materiallarnı uqığaç, şunda uq üzläreneñ fikerlären elektron xat aşa yullıy alalar”, - dip äytä anda İrek Bikkinin. Ul üze awıl keşese, 80-nçe yıllar başında ğadi ber traktorçı häm kombaynçı bulıp eşlägän. Xäzer dä şul awılda yäşäp kompyüterda gazet eşli. Häm anıñ elektron versiäsen tatar awılınnan turıdan-turı Sankt-Peterburg häm Kaliforniä serverlarına cibärä. “Böten närsä eşli, bernindi dä totqarlıq yuq. Zamana üzgärde. Bez tatarlar da şul zamana belän bergä üzgärergä tieşbez”, - di Mordoviädäge millättäşebez.
Ğomumän, çittäge tatarlarğa Tatarstan basmaları xäzer zur urın birä başladı. Bu atnada Восточный экспресс häm Mädäni comğa gazetları tatar ictimaği-säyäsi eşleklese, jurnalist, Törkiä respublikası watandaşı Ali Aqış turında yazmalar basılğan. Anda anıñ tormış yulı taswirlangan, eşçänlege bäyän itelgän. 2002 yıl başında ul Tatarstan Milli arxivına 300 kilogrammlı şäxsi arxivın häm kitapxanäsen tapşırdı. Büläklär arasında kürenekle millättäşlärebez G.İsxaqi, Y.Aqçura, S.Maqsudi turındağı dokumentlar häm Ali Aqışnıñ şäxsi köndälekläre dä bar ide. Bu bähasız materiallar, şiksez, tarixçılarğa Aqış zamanında bulğan waqiğalarğa obyektiv bäyä birergä yärdäm itäçäk.
Mädäni comğa gazetında “Ğasırlarğa suzılğan säyäsät” digän yazma Rusiädä millätlärne urıslaştıru xaqında bara. Urıs patşalarınıñ hämmäse dä diärlek pravoslavie dine ähelläre belän ber ük törle säyäsät alıp barğan. Petr I, mäsälän, tatarlarnı “çuqındıru” eşen öç ay eçendä tämamlarğa boyıra. Kanaşewiç quşuı belän Qazan gubernasında ber kön öçendä 400-dän artıq mäçet yandırıla. Üz dinnärennän baş tartmağan küp kenäy möselmannar, törle säbäplär tabıp, Arxangel''skiğa, Sebergä sörelä.
Bäxässez, revolütsiägä qädär tatar milläten islam dine qanunnarı, etnopedagogika, şularğa nigezlängän tatar mentalitetı yäşätkän. Mäsälän, qatnaş nikax bulmağan diärlek, ana telen härkem yaxşı belgän. Añlaşıla ki, xalıq pedagogikası İslam qanunnarı belän suğarılğan. Bol''şeviklar xakimiätkä kilgäç, dingä, bigräk tä islam dinenä qarşı köräş qotoçqıç kiñ qolaç aldı. Mäçet-manaralar yandırıldı. Uraza totular zur cinayätkä äylände”, - di yazmanıñ avtorı Mäxmüt Äxmätcanov.
Bälki xäzer Rusiä xakimiäte pravoslavie dine yardämendä yäş buınnı äxlaqlı itep tärbiälärgä ömetlänäder digän fiker dä uzdıra ul bu yazmada. Ämma patşa Rusiäse zamanında da ildäge barlıq mäktäplärdä dä xristian dinen öyränü uqıtu programmasına kertelmägän. “Ap-açıq itep kenä äytkändä, bu 145 million keşe yäşägän Rusiädä böten xalıqnı pravoslavie dinenä küçerü öçen eşlänä kebek toyıla. Toyıla ğına tügel, çınnan da şulay. Mäsälän, 1-11-nçe sıynıflarda uquçı atnasına 2 säğät pravoslavie mädäniäten öyränä di. Cämğese 544 säğät bula. İkençe törle äytkändä, diplomlı pop äzerläp çığarırğa citärlek waqıt qaralğan bu predmetqa”, - dip yaza Mäxmüt Äxmätcanov Mädäni comğa gäcitendä. Monda ber närsä genä açıq çağıla: 450 yılğa suzılğan säyäsät äle dä däwam itä. Şunı ğına iskä töşeräse kilä: xätta patşa vlast''ları da tatarlarnıñ imlasına tıqşınmağan. Sovet çorında tatarlarğa başta latin grafikası kertelde. Monı “islam dinennän ayıru” ısulı dip uylağannar ide, ämma tizdän ul da tatar tele öçen bötenläy qulay bulmağan kirillitsa belän almaştırıldı. Şul yul belän tatarlarnı urıslaştıru säyäsäte ütkärelde. Bilgele, Mäskäw ütkärä torğan “xakimiät vertikale” säyäsäte, balalarğa pravoslavie dinen uqıtırğa omtılu, latin imlasın tıyu – yaña küreneş tügel. Häm anıñ bernindi dä kiläçäge yuq. İctimaği üseş qanunnarı şunı kürsätä.
Mäğrifät gazetında Tufan Miñnullin tatarlarnıñ başqa millätlärgä dä ürnäk bulıp, başqa xalıqlarnıñ alardan täcribä alıp yäşäwlärenä basım yasıy. "Udmurt millätpärwärläre millätne saqlap qalu täcribäsen tatardan öyränergä telilär. Bik ğibrätle fakt - udmurt cirendä tatarlar udmurtlarğa ürnäk bulıp toralar. Menä ul Rusiä milli säyäsäteneñ ğälämätläre", - dip yaza ul "Yazmış" dip isemlängän mäqäläsendä. Ğomumän, bu yazma bik küp millättäşlärgä ğibrät bulır dip uylıym.
Tatarstan jurnalınıñ çirattağı sanı maxsus “Tatenergo” açıq aksionerlıq cämğiätenä bağışlanğan. Rusiä belän Tatarstanda iñ zur energiä sistemalarnıñ berse bulğan “Tatenergo” cämğiäte küptän tügel üzeneñ hönäri bäyrämen bilgeläp uzdı. Qızğanıçqa ki, “Piramida” küñel açu üzäge açılu säbäple 70 yıllıqnı energetiklar tınıç qına bäyräm ittelär. Tatarstan jurnalınıñ maxsus sanı Tatarstan Respublikası Prezidentı Mintimer Şäymievneñ qotlaw süze belän açıla. “Tatenergo” respublikabıznı sänäğät häm iqtisad yağınnan üsterüneñ nıqlı nigezenä äwerelde, älege zur kompaniä Tatarstannıñ energetik qüäten saqlap qalu belän bergä, respublikabıznıñ energetika sistemasın üz üseşendä yaña basqıçqa kütärä aldı”, - di Şäymiev. Jurnalda “Tatenergo”nıñ kadrlar mäs’äläse, citeşterü protsessı, äylänä-tiräne saqlawğa bağışlanğan yazmalar, törle qotlawlar basılğan.
Urta häm olı yäştäge mäktäp balaları öçen çığuçı Yalqın jurnalında ğailäse belän Amerikağa yäşärgä kitkän kompozitor Mäsxüdä Şämsetdinovanıñ ulı Nadir belän äñğämä oyıştırılğan. Anda anıñ çit ilgä niçek iäläşüe, anda närsälär eşläwe turında yazıla. Ul Nadirdan kilgän elektron xatlardan tora. Şulay uq bu sanda törle kürenekle yäş millättäşlärebezneñ fotolarınnan yasalğan kalendar'' da uquçılarğa zur büläk bulır. Anda Marat Bäşärov, Zemfira, Marat Safin, Ruslan Niğmatullin häm tağın berniçä millättäşebezneñ tösle fotoları birelgän.
2003 yılğı tatar basmalarına yazılğan äbünäçelär inde yaña yıldağı gazet-jurnallarnı ala başladı. Bu sannar milli matbuğatnıñ häm demokratiäneñ üseşen yaqtırta alırmı? İñ möhime tirajlar kimü, tatarça uquçılar sanı azayu däwam itärme? Tatarstan yäşläre neñ iñ berençe sanında “Bez tağın elekkege kebek 72 meñ belän çığabız” digän iğlan basılğan. Bu Yaña yıldağı iñ möhim häm iñ küñelle yañalıq.
Landış Xarrasova, Qazan.